خوێندنه‌وه‌یه‌ك بۆ پرسی ژن له ڕه‌هه‌ندی سیاسیه‌وه ” لێكۆڵینه‌وه‌یه‌كی شیكاریی مه‌یدانییه، له هه‌رێمی كوردستانی – عێراق ئه‌نجام دراوه له كۆنتێكستی ( كۆمه‌ڵناسی سیاسی -چێنده‌ری)
Une lecture de la question des femmes dans une dimension politique (Une étude analytique de terrain dans la région du Kurdistan-irakienne dans le contexte (socio-politique du genre)
Prepared by the researcher : Dr. Shonem Yahya Khader – Arab Democratic Center – Germany, Berlin
Democratic Arab Center
International Journal of Kurdish Studies : First issue – April 2023
A Periodical International Journal published by the “Democratic Arab Center” Germany – Berlin
:To download the pdf version of the research papers, please visit the following link
Abstract
Une lecture de la question des femmes dans une dimension politique
(Une étude analytique de terrain dans la région du Kurdistan dans le contextualisation (socio_ politique du genre). Dans cette étude, nous avons essayé d’analyser la question des femmes sous l’angle des sciences socio-politiques et du genre, car la question des femmes n’est pas seulement une question sociale, mais aussi une question politique, donc la situation dans ce domaine est une nécessité académique. Cette étude est une étude analytique et de terrain. L’importance de cette étude Travailler sur les questions féminines depuis la dimension politique Nous discutons ici de la question des femmes dans le contexte du travail associatif dans la région du Kurdistan, à partir de l’histoire du travail associatif féminin.Ainsi que la multiplicité des organisations et la politique de prise en charge des questions féminines par les partis politiques. Le résultat soulève une question importante: Différences dans l’idéologie multi-organisationnelle et son impact sur l’avenir des questions féminines.Les formes du rôle des femmes dans la société kurde seront le début de notre recherche. De plus, nous étudions le processus politique et l’évolution du statut des femmes Notre recherche vise également à répondre à plusieurs questions. Y compris : comment les différences idéologiques dans la société traditionnelle affectent les problèmes des femmes. Dans quelle mesure les politiques des partis politiques ont-elles joué un rôle dans le changement du statut des femmes dans la Région du Kurdistan ? L’existence d’organisations féministes est-elle au service des femmes ? est ce que Les organisations de femmes jouent-elles un rôle dans la modification et la mise en œuvre des lois relatives aux femmes ? De plus, nous nous sommes appuyés sur des méthodes historiques, des analyses et des entretiens dans notre recherche.
1ــــ1 پێشەكیی:-
ئاستی گۆڕانكاری لە هەر كۆمەڵگەیەكدا بە كارایی دامەزراوە سیاسی و كۆمەڵایەتی و ئابووری و فەرهەنگییەكانیەوە پەیوەستە، ئەم دامەزراوانەش چ بە فۆرمی فەرمی یان نافەرمی هەبن. ئەگەر بتوانن بە شێوەیەكی چالاك كار بكەن، دەتوانن ببن بە هێزی فشار و زۆرێك لە یاسا پەیوەندیدارەكان بە نەریتی كۆن بۆ یاسای نوێ بگۆڕن.
گرنگی ئه‌م توێژینەوەیەدا له‌وه‌دایه پرسی ژن لە ڕوانگەی كۆمه‌ڵناسی سیاسی -جێندەرییەوە شیكردنەوەی بۆ ده‌كه‌ین، چونكە پرسی ژن نەک تەنیا پرسێكی كۆمه‌ڵناسییه، بەڵكوو سیاسییشە. هەروەها لێكۆڵینەوە لە بواری جێندەریش خۆی لە هەموو ئەو سیفەت و ڕوانگە و گۆڕانكاری و جیاكارییانە دەدات لە ڕووی كۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و فەرهەنگییەوە لەنێوان هەردوو ڕەگەزدایە، هەڵبەتە ئەمەش بە گوێرەی هۆشیاری و ئاستی كۆمەڵگەكان دەگۆڕێت. بۆیە خستنەناو كۆنتێكستوالیزاسیۆنی ئەم بوارە، وەكوو پێویستییەكی ئه‌كادیمی. ئەم توێژینەوەیە توێژینەوەیەكی شیكاری و مەیدانییە. هەروەها لە ڕووی تیۆرییەوە پشتی بە چەندین سەرچاوە و دۆكیۆمێنت بەستووە لە ڕووی قەبارە و ژمارەی ڕێكخراوەكانی ژنان لە هەرێمی كوردستان و ئاستی كاریگەربوونیان لەسەر كۆمەڵ. ئەم لێكۆڵینەوەیە پرسی ژن لە ڕەهەندی سیاسییەوه شی دەكاتەوە. لێرەدا باس لە مەسەلەی ژن لە چوارچێوەی كاری ڕێكخراوەیی لە هەرێمی كوردستاندا دەكەین، بە پشتبەستن بە مێژووی كاری ڕێكخراوەیی، هەروەها فرەڕێكخراوەیی و سیاسەتی گرنگیدان بە پرسی ژن لەلایەن حزبە سیاسییەكانەوە. دەرئەنجام بابەتێكی گرنگی لێ دەكەوێتەوە، ئەویش جیاوازیی ئایدۆلۆژیای فرەڕێكخراوەیی و كاریگەربوونیان لەسەر ئایندەی پرسی ژن، بەتایبەتی ئەگەر هاوكێشەكانی پێشكەوتنی مەدەنیەت لە كۆمەڵگە بە پێی پێویست گەشەی نەكردبێت. جگە لەمە، دەچینە سەر پڕۆسەی سیاسی و گۆڕانی ڕەوشی ژن. ئامانجی توێژینه‌وه‌كه‌مان
كاركردنه له‌سه‌ر چه‌ند پرسیارێك له‌وانه،جیاوازیی ئایدۆلۆژی لە كۆمەڵگەیەكی نەریتیدا تا چەند كاریگەریی لەسەر پرسی ژن دەبێت؟ سیاسەتی حیزبە سیاسییەكان تا چەند ڕۆڵیان لە گۆڕانی ڕەوشی ژن لە هەرێمی كوردستاندا هەبووە؟ “ئایا زه‌رووره‌تی بارودۆخ وای كردووه كه ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان دروست ببن، یان دروست كراون؟ جگه له چه‌ند پرسیارێكی تر كه له ناوه‌رۆكی كاره‌كانماندا ئاماژه‌مان پێكردووه.
1-2 شیكردنه‌وه‌ی چه‌مكه‌كان له‌وانه:-
*پرسی ژن:
ئه‌و زاراوه‌ییه له فەرەنسییەوە وەرگێڕدراوە بۆ پرسەکانی ژن بە واتای وشەیی “كێشه‌كانی ژن” و هه‌موو ئه‌و ڕۆڵانه‌ی كه ژن له كۆمه‌ڵگه‌دا ده‌یگێرێت. و هەردووکیان ئاماژەن بۆ ئەو مشتومڕە فیکرییەی کە لە سەدەی پانزەهەمەوە تا هەژدەهەم سەبارەت بە سروشتی ژن و هەڵمەتە فێمینیستەکان بۆ گۆڕانکاری کۆمەڵایەتی دوای سەدەی هەژدەهەم باس ده‌كرا و پرسی ژنلۆژی لقێكه له‌زانستی جێنده‌ری. محمد حه‌نه‌فی پێوایه” بۆ ئەوەی مامەڵە لەگەڵ پرسی ژندا بکرێت، پێویستە لەسەر دوو چەمک بوەستین، ئەوانیش چەمکی پرسەکە، و چەمکی ژن. چەمکی مەسەلەکە تیشک دەخاتە سەر هەموو پەیوەندییەک لەگەڵ ژنان کە مرۆڤەکان سەرقاڵن پێی، زانینی تایبەتمەندییە جیاوازەکانی و هەوڵدان بۆ وەڵامدانەوەی ئەو پرسیارانەی کە لەسەر ئاستی ئابووری، کۆمەڵایەتی، کولتووری و سیاسی دەیوروژێنن، ئەمەش دەبێتە هۆی وەڵامی کۆتایی کە یارمەتیدەرە بۆ تێپەڕاندنی یەکجار و بۆ هەمووان. بابەتی ژن خه‌می هه‌موو ناوه‌نده‌كانه كه بیرکردنەوەماندا داگیرکردووە و کاردەکات بۆ ئاراستەکردنی ڕەفتارەکانمان بە ئاراستەی دۆزینەوەی چارەسەر بۆ ئەو کێشانەی کە لێیەوە دەردەچن.”(الحنفی،محمد،2004 ،199)
گرنگترین پرسه‌كانی پەیوەستن بە ژنان بریتییه له مافی جەستەیی، سەربەخۆیی، ئازادی بیر وڕا،و توندوتیژی سێکسی، توندوتیژی خێزانی، نەخوێندەواری، بێکاری، و نایەکسانی کە توندترین کارەساتی کۆمەڵایەتین کە تووشی ژنان دەبن. دەنگدان،و به‌شداری سیاسی ،گرێبەستی یاسایی، مافی یەکسان لە یاسای خێزان، دادپەروەری له مووچەی یەکسان، مافی زاوزێ و… مافی خاوەندارێتی، پەروەردە و كاركردن، بۆیه ئێمه له‌م توێژینه‌وه‌یه‌دا تشكمانخستۆته سه‌ر لایه‌نێك له پرسه‌كانی تایبه‌ت به ژنان ئه‌ویش ڕه‌هه‌نده سیاسیه‌كه‌یه‌تی.
*ڕه‌هه‌ندی سیاسیشه‌وه :
زاراوه‌ی ڕه‌هه‌ند له ڕووی زمانه‌وانییه، پێچه‌وانه‌ی نزیكبوونه، ئه‌م زاراوه‌یه زۆر مانا له خۆ ده‌گرێت، له ڕووی ئه‌ندازه‌وه به مانایه‌ك به‌كاردێت، له ڕووی سیاسی وكۆمه‌ڵایه‌تی وئابووری مانایه‌ك ده‌گه‌ینێت.
ژان ئیڤ ماس پێ وایه” ڕەهەندە سیاسییە پەیوەندی بە مومارەسەی دەسەڵاتەوە هەیە، بەتایبەتی لە ڕێگەی لێکۆڵینەوە لە دامەزراوە سیاسییەکان“. (Yves Mas, Jean, 2013.p72-77)
دامیان تالبۆت ده‌ڵێ”ڕەهەندی سیاسی ئامانجی ڕوونکردنەوەی سەقامگیری و بەرهەمهێنانەوەی سیستەمێکی کۆمەڵایەتی ڕێکخراوە، سەرەڕای و بەشێکیش بەهۆی ئەو دژایەتیانەی کە هه‌یه‌تی” (Talbot,Damien,2010,Vol.12,p125)
مه‌به‌ستمان له دیاریكردنی ڕۆڵی ژنه له چوارچیوه‌ی فیكری سیاسیدا، و چ سیاسه‌تێك؟ له‌ناو سیسته‌می سیاسییدا پرسه‌كانی ژن تا چه‌ند گرنگی پێدراوه.و هه‌موو ئه‌و بابه‌تانه‌ی كه په‌یوه‌ندییان به ڕه‌هه‌ندی سیاسیه‌وه هه‌یه له‌وانه به‌شداری ژنان له ڕێكخراوه‌كانی سه‌ر به حزبه سیاسه‌كان، هه‌روه‌ها گرنگیدانی حزبه سیاسیه‌كان له هه‌رێمی كوردستان به پرسی ژن، و گۆرانی ڕه‌وشی سیاسی و كاریگه‌ر بوون له‌سه‌ر پرسی ژن، سیسته‌می كۆتا. پێمان وایه سیاسه‌ت كه‌لتوور دروست ده‌كات. سیاسه‌تێكی مه‌زهه‌بی كه‌لتورێكی مه‌زبه‌هه‌بیت بۆ ده‌خوڵقێنێ، هه‌روه‌ها سیاسه‌تێكی خێڵه‌كی به هه‌مان شێوه كه‌لتورێكی خێڵه‌كیت بۆ دروست ده‌كات، له ئه‌نجامدا كاریگه‌ری له‌سه‌ر پرسی ژن ده‌بێ.
1ـــ3 لە ڕووی میتۆدۆلۆژییەوە
پشتمان بە میتۆدی مێژوویی و شیكاری و چاوپێكەوتن سەبارەت بە پرسی ژن لە ڕەهەندە كۆمەڵایەتی و سیاسی و فەرهەنگییەکانەوە بەستووە.
1ــــ4 گرفتی توێژینەوەكه‌مان
دیاریكردنی گرفتی توێژینەوەكە مەرجێكی سەرەكییە بۆ ئەنجامدانی هەر توێژینەوەیەك، بۆیە دەستنیشانكردنی گرفتەكان و داڕشتنی؛ هەنگاوێكی گرنگی پڕۆسەی لێكۆڵینەوەیە، خاڵێكە بۆ ئەوەی هەنگاو بەرەو كارەكانی دواتر بنێن. گرفتی توێژینەوەكە دەوەستێتە سەر ئەو پرسە یاخود ئەو دیاردەیە كە لێكۆڵەر لێی دەکۆڵێتەوە. هەوڵ دەدات وەڵامەكان بە شێوازێكی بابەتییانە بە كۆمەڵ بدات. لەوانە: جیاوازیی ئایدۆلۆژی لە كۆمەڵگەیەكی نەریتیدا تا چەند كاریگەریی لەسەر پرسی ژن دەبێت؟ سیاسەتی حیزبە سیاسییەكان تا چەند ڕۆڵیان لە گۆڕانی ڕەوشی ژن لە هەرێمی كوردستاندا هەبووە؟
ئەم پرسیارانە لای توێژەر هەم دەبێتە ئامانجی توێژینەوەكە و دۆزینەوەی بنچینەی سەرهەڵدانی شوێنكەوتوویی ڕێكخراوەكانی ئافرەتان و ژنان و خوشكان، هەوڵدانێكیشە بۆ دۆزینەوەی سەرچاوەی ئەم پەرتەوازەبوونە و نەبوونی بۆچوونێكی هاوبەش سەبارەت بە مەسەلەی مێینە لە هەرێمی كوردستان، كە دەروازەیەك بۆ پیشاندانی ڕووە جیاوازەكانی كاریگەری بەسەر ڕەوشی مێینەی كورد دەكاتەوە. هاوتەریب لەگەڵ ئاستی كۆمەڵگە، خوێندنەوە یاخود دیراسەكردنی پرسی ژن لە كۆنتێكستوالیزاسیۆنی “سۆسیۆ-پۆلۆ-جێندەری” خۆی لە خۆیدا دەروازەیەكە بۆ نیشاندانی جیاوازییەكان لەسەر ئاستی جیاجیا و كاریگەرییان بەسەر ڕەوشی ژنەوە. ئەم ئاڕاستانە كە لە ئایدۆلۆژیای حیزبەكانەوە سەرچاوەیان گرتووە، چۆن دەتوانن ببن بە ناوەندێكی هاوبەش لە پێناوی پرسی ژن لە كۆمەڵگەدا.
1ـــــ5 گریمانەی ئەم توێژینەوە
خۆی لە چەند گریمانەیەكدا دەبینێتەوە، لەوانە:
-&ــ ئایدۆلۆژیای حیزبە سیاسییەكان و ئاڕاستە فیکرییەکانیان، كاریگەریی ڕاستەوخۆیان لەسەر پرسی ژن هەیە.
– &ــ فۆرمی دەركەوتنی ژنان لە كار و چالاكییەكانیان لە گۆڕاندایە، واتە لە هەر قۆناغێكدا شێوازی دەركەوتنی ژنان لەناو كۆمەڵ بە جۆرێك بووە.
-&ــ جەماوەربوونی ڕێكخراوەكانی ئافرەتان بەندە بە جەماوەربوونی حیزبە سیاسییەكانەوە.
به‌شی یه‌كه‌م:ــ فۆرمه‌كانی ڕۆڵبینی ژن له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا
ته‌وه‌ری یه‌كه‌م:
مێژووی سه‌رهه‌ڵدانی كاری ڕێكخراوه‌یی ئافره‌تان له هه‌رێمی كوردستان
سەرهەڵدانی کاری ڕێکخراوەیی لە کوردستاندا مێژوویەکی ئەوەندە کۆنی نییە، کوردستان لە ناوچەیەکدایە بەبەردەوامی ڕووبەڕووی ململانێى سیاسیی زلهێزان بووەتەوە، بە جۆرێک ئەم ململانێیە وای کردووە کورد نەتوانێت کیانێکی سیاسیی سەربەخۆ و ئازادی هەبێت. مێژووی کاری ڕێکخراوەییش لە کوردستان بۆ سەرەتاکانی دەرکەوتنی کۆمەڵە و ڕێکخراوە سیاسییەکان دەگەڕێتەوە کە دژی داگیرکەرانی ئەو سەردەمەی کە کوردستانیان داگیر کردبوو، خەباتیان دەکرد و خەڵکیان وشیار دەکردەوە، لە بەشەکانی تری ئەم توێژینەوەیەدا بەدرێژی باسیان لێوە دەکەین. لێرەدا بۆیە باس لە سەرەتاکانی کاری ڕێکخراوەیی دەکەین، چونکە سەرەتایەک یان پێشینەیەک بۆ دروستبوونی کاری ڕێکخراوەیی ئافرەتان بووە.
دامەزراندنی دەوڵەتی عێراق لە ساڵی 1921دا بە سەرەتایەک بۆ لەدایکبوونی حیزب و کۆمەڵە کوردییەکان دادەنرا کە چەندین چینوتوێژ ڕۆڵیان تێدا بینیوە، بەتایبەتی قوتابییان و لاوان و ڕۆشنبیران کە ڕۆڵێکی گرنگیان لە پێکهێنانی حیزب و کۆمەڵەکان بە پێی ئەو گەشەسەندنانەی کە لەم ماوەیەدا لە ناوچەکەدا هەبوون. سەرئەنجام هەستیان بە بایەخی ئەم دامەزراوانە کرد، به‌تایبه‌تی ئەو دامەزراوانەی کە ئاڕاستەی نەتەوەیی وەرگرتبوو و داوای بەدیهێنانی ئامانجە نەتەوەییەکانیان دەکرد.
بۆ چوونە ناو ئەم باسە، وا باشە بۆ سەرەتاکانی دەرکەوتنی ئافرەت لە کۆمەڵگەی کوردی وەک تاکێک بگەڕێینەوە. بەر لە دروستبوونی کاری ڕێکخراوەیی، ئافرەتان ڕۆڵیان هەبووە.
بەڵام دەتوانین بڵێین لەگەڵ دروستبوونی بزووتنەوەی کۆمەڵایەتی و زانستی و سیاسی و فێمینیستیدا، بەر لە جەنگی جیهانیی یەکەم و پاش جەنگ، ئەوەی ئافرەتی کورد کردوویەتی، جێگەی تێڕامانه لەناو نەتەوەیەکدا کە نەخوێندەواری و باری خێڵەکیی فیودالیزمی باڵی بەسەردا کێشاوه، ئافرەت توانیویەتی بەو ئاستە بەرزەی فەرمانڕەوایی زانستیی سیاسی بگات. توانای ئافرەتی کورد لەو کاتەدا گەڕیدە ئەورووپییەکانی هێندە سەرسام کردووە، چەندان لێکۆڵینەوە و بەدواداچوونیان لەسەر کردووە و بە بەرز و گەورە نرخاندوویانە. كازيوه ساڵح ده‌ڵێت: “مێژووی کورد دەیان ئافرەتی شۆڕشگێڕ و خاوەن هەڵوێستی ڕۆشنبیری دانا و خوێندەوارى لەخۆ گرتووە، وەکوو: خاتوو شاناز، فاتیمەی کوردی، حەپسەخانی نەقیب، پیرۆزی کچی شاعیرى کورد حەسەن کەنۆش، لەیلای ڕەوشەنی، مەستوورەی ئەردەڵان… هتد ( ساڵح,2005,ل26-27)
دوابەدوای ئەم خوێندنەوە کورتە کە سەرەتا ئاماژەمان پێ کرد، ئەگەر فلاشباکی مێژووی باشووری کوردستان لە سەردەمی عوسمانییەکاندا بکەین، ڕەوشی نالەباری پاشکەوتووی پشتگوێخراوی هەرێمەکەمان بۆ بەدیار دەکەوێت، به‌تایبه‌تی ڕەوشی لادێ و شار و شارۆچکە دوور لە شارەکان کە بەشێکی زۆری دانیشتووانی گرتبووە خۆی، بەڵام لە هەندێک ناوچەی کوردستان لە سەردەمی دەسەڵاتدارێتیی میرنشینە خۆماڵییەکاندا، وەکوو: میرنشینی سۆران و بابان، لە ڕووی ئابووری، کۆمەڵایەتی و ڕۆشنبیرییەوە تا ڕادەیەک بووژانەوەیان بەخۆیانەوە بینی. لە هەندێک لاپەڕەی ئەنتۆگرافیای نەتەوەیى بەدیار دەکەوێت کە چۆن “خانزادی میری سۆران بایەخی بە گەشانەوەی ناوچەکە بەتایبەتی شاری هەریر داوە. مامۆستای لە هەندەرانەوە هێناوه بۆ ئەوەی لە قوتابخانەکانی هەریر و شار و گوندە گەورەکانی تری ناوچەکە دایانبمەزرێنێت و وانه‌یان پێ بڵێتەوە. هەروەها بەر لە ساڵی 1917، خوێندەواری لە ڕیزی ئافرەتانی کوردستان بەدەگمەن بووە، یان گەلێک کەم بووە بەر لە کردنەوەی قوتابخانەی میری لە هەندێک شار و شارۆچکەی کوردەواریدا، بۆ نموونە وەکوو شاری کۆیه. ئافرەتان سوختەخانەیان هەبووە و پێشیان وتووە مامۆستا. زۆر ئافرەتی وەک فەقێ فاتم، زەینەب، فەقێ عەیشێ، فەقێ پیرۆز… هتد، لە سوختەخانە وانەکانی زانستیی ئایینی و قورئانیان خوێندووە و فێری خوێندەواری بوون.”(حاجى,1990,ل189)
مەبەستمان لە دەرخستنی لایەنی خوێندەواربوونی ئافرەتی کورد لەم باسەدا بە سەرەتایەکی دەزانین لە شیکردنەوەی ئافرەتی کورد لە کۆمەڵگەی کوردیدا، دواتر هەنگاونان بەرەو دامەزراندنی کۆمەڵە و ڕێکخراو، هەروەها ئافرەتانی سلێمانی بەتایبەتی و کورد بەگشتی، هەردوو مامۆستای ژن لەو شارەدا ئەوانیش “خاتوو فاتیمە محێدین”، یەکەم مامۆستای ئافرەت بوو لە سلێمانیدا کە لە ساڵی 1925 ئەحمەد بەگی تۆفیق بەگی هاوسەری قوتابخانەیەکی بۆ ئافرەتان هەر بە ناوی خۆیەوە بۆ کردەوە. لەوێدا لەگەڵ مامۆستایانی پێشەنگی زانست گوزیدە خانم زیاتر لە 35 ساڵ خزمەتی ئەو شارە و ئافرەتی کوردیان کردووە. لەو کارکردنانەشیاندا ڕووبەڕووى کۆمەڵێک گرفت دەبوونەوە، تا هەوڵەکانیان گەیاندە مەبەستی خوێندەواری و تێکۆشان بۆ بنبڕکردنی سروشتی نەخوێندەواری، جگە لەوە ئافرەتی کورد لەگەڵ بزووتنەوەی ئافرەتانی جیهاندا و بەر لە بزووتنەوەی ئافرەتانی عەرەب خاوەنی بزووتنەوەی ڕێکخراوی ئافرەتان بووە.( ساڵح,2005,ل38)
لەدوای جەنگی جیهانیی یەکەم، ساڵی 1919 بۆ یەکەمین جار، بە پێی زانیاریی هەواڵەکان و سەرچاوەکانی مێژوو، یەکەمین ڕێکخراوی ئافرەتانی کورد لە ئەستەنبوڵ دامەزرێنراوە.
سەرچاوەکانی دامەزراندنی ئەم ڕێکخراوەش لەو هەلومەرجەدا، بۆ ئەو کۆمەڵە و ڕێکخراوە کوردییانە دەگەڕێتەوە کە لەم سەردەمەدا دەستیان بە وشیارکردنەوەی لاوان و ئافرەتانی کوردستان دەکرد. ئەم هۆکارانە بوون کە وای لە ئافرەتانی کوردستانیش کرد بکەونە خۆیان و بێنە مەیدان و دەستەیەک دابمەزرێنن. وەکوو سەرەتا ئاماژەمان پێ کرد، هاتنەکایەی ئەم کۆمەڵە و ڕێکخراوانە هۆکارێک بوون بۆ دروستبوونی ڕێکخراوی ئافرەتان، یەکەم کۆمەڵەی ئافرەتانیش کە دانرا، لە ئەستەنبوڵ لە ساڵی 1919، ئەویش “کۆمەڵەی بەرزی ئافرەتانی کورد” بوو، وەک ڕێکخستنێکی زانستیی خاوەنبەرنامە و پێڕەوی ناوخۆ. ئامانجی ئەم ڕێکخراوەش، گەشەپێدان و پێشخستنی ئافرەتانی کوردستان و جێبەجێکردنی هەندێک ڕیفۆرمی کۆمەڵایەتی بووە لە ژیانی خێزاندا و دابینکردنی کار بۆ هەتیوان و بێوەژنان… هتد.
قه‌ره‌داغی له كتێبی “ئافره‌تیزم”دا ده‌ڵێت:”به هۆی لێكه‌وته خراپه‌كانی جه‌نگی جیهانیی یه‌كه‌مه‌وه، به ئامانجی فریاگوزاری و یارمه‌تیدانی زیانلێكه‌وتووان، كۆمه‌ڵه‌ی پێشخستنی ژنانی كورد له‌لایه‌ن هاوسه‌ری هه‌ندێک پیاوانی سیاسی و ناوداری كورده‌وه له ئه‌سته‌نبوڵ دامه‌زرا كه هه‌ندێكیان خه‌ڵكی سـلێمانی بـوون و له‌م ماوه‌یه‌دا له ئه‌ستەنبوڵ ژیاون.”(قه‌ره‌داغی،2018,ل48)
ئەم تێخوێندنەوە گشتییە بۆ مێژووی ئافرەتی کورد لە هەر پێگەیەک لە پێگەکانی کوردستانی گەورە چالاکیی ئافرەتی کوردی تێدا ئەنجام درابێت، من لێرەدا بە پێویستم زانیوە کە وا پشت بەو سەرچاوانە ببەستم کە باس لە ڕۆڵبینینی ئافرەتی کورد دەکەن و کارکردنی ئەم ئافرەتانەم بە وەرچەرخانێک لە ژیانی سیاسی-کۆمەڵایەتیی ئافرەتی کورد زانیوە.
لە سەردەمی کۆماری مەهاباددا “یەکێتیی ئافرەتانی دیموکراتی کوردستان” دامەزرا کە ژن و کچەکانی قازی محەمەد بەشداریی چالاکانەیان تێدا هەبووە. ئەو ڕۆڵەی مینا خانمی ژنی سەرکردەی مەزن قازی محەمەد بۆ خزمەتی ژنی ئەو ناوچەیە و هەوڵدان بۆ دامەزراندنی یەکێتیی ئافرەتانی چاکخوازی بۆ خزمەتکردنی خەڵکی ناوچەکه دەیگێڕا، ڕوویەکی تری گەشی ژنی کوردە. ( ساڵح,2005,ل38).
جگە لەمانە، دامەزراندنی کۆمەڵەی زانستی لە بەهاری 1926دا. هەر لەو ساڵەوە ئەو کۆمەڵەیە شانبەشانی جووڵانەوەی ڕۆشنبیری سەنگی بەردی هاوچەرخ بوون که بەشوێن دەرمانی دەردی دواکەوتنی نەخوێندەواریدا دەگەڕان، لە پێناو هەلومەرجی سەرکەوتن و پێشکەوتن. لە ساڵی 1930دا، لە ئەنجامی چالاکیی کۆمەڵەیەکی زانستیی هەندێک لەو ئافرەتە خزمەتگوزار و ڕووناکبیرانه‌ی وەکوو حەپسەخانی نەقیب، جووڵانەوەیەک لە ڕیزی ئافرەتانی شاری سلێمانی پەیدا بوو کە ئامانجی پێگەیاندن و خوێندنی ئافرەتانی کوردستان بووە، لە هەموو دەستە و چین و تەمەنێک.هەر لەم پێناوەشدا، لە تەممووزی ساڵی 1930دا کۆمەڵێک زانستخواز که خۆیان لە پەنجاکان بەسەرەوە بوون، به‌تایبه‌تی دوای پەرەسەندنی بزووتنەوەی ئازادیخوازیی نەتەوەپەروەری لەناو جەماوەردا بوون.
هەروەها دوای پەرەسەندنی باری ئابووریی وڵات و بیروباوەڕی دیموکراتییانە و یەکسانی و ئازادیی ئافرەتان پتر بڵاو دەبووەوە وکرایە درووشمی بەشێک لە ئامانجی هێزە دیموکراتخوازەکان کە دوای ئەم ڕەوتە مێژووییە لە کاری ڕێکخراوەیی ئافرەتانی کوردستاندا بوو بۆزیاتر پاڵپشتیکردنى ئافرەت لە کاری سیاسی کۆمەڵایەتیدا.(ئامێدی،1998,ل33)
مەهاباد قه‌ره‌داغی له كتێبی “ئافره‌تیزم”دا باس له چه‌ندین كۆمه‌ڵه و ڕێكخراوی ئافره‌تانی كورد ده‌كات، له‌وانه: دامه‌زراندنی “كۆمه‌ڵه‌ی ئافره‌تانی كورد” له ساڵی 1947، كه هانی خوێندنی كچانی ده‌دا، جگه له دامه‌زراندنی “كۆمه‌ڵه‌ی ئافره‌تانی شۆڕشگێڕی كوردستان” له ئابی 1945، دامه‌زراندنی “كۆمه‌ڵه‌ی مافی ئافره‌تان” له ساڵی 1952 كه لقی ئافره‌تانی حیزبی شیوعیی عێراقی بوو.( قه‌ره‌داغی,2018,ل 49-55)
بەر لە لەدایکبوونی “یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان” لە باشووری کوردستان، لە چلەکانی سەدەی بیستەم لەم مەیدانەدا، واتە لە مەیدانی کاری سیاسیی ڕێکخراوێکی ئافرەتان، بە ناوی “کۆمەڵەی ئافرەتانی شۆڕشگێڕ” بە ڕێبەرایەتیی “کەچی خانم” سەری هەڵدا. سەرەتا لە شاری کەرکووک بوو، پاشان بۆ تەواوی شارەکانی تر چالاکییەکانیان دەگواستنەوە. لە کاتی چوون بۆ شاری سلێمانی، “کەچی خانم” چاوی بە حەپسەخانی نەقیب دەکەوێت، هەوڵی دامەزراندنی یەکێتییەکی ئافرەتان دەدەن بە ناوی “یەکێتیی خوشکانی دیموکراتی کوردستان” لە ساڵی 1947 بە هاوکاریی خاتوو “ناهیدە شێخ سەلام و مینا خان”، ئەمە وای کرد کە خەباتی ئافرەتانی کورد پێ بنێتە قۆناغێکی دیکەوە.
هەروەها یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان لە کوردستانی عێراق دامەزرێنرا لە ڕێکەوتی 11/12/1952، ئەو ناودارە بەڕێزە شۆڕشگێڕانە دەستەی دامەزرێنەر بوون کە خوشک و دایکان هەروەک “ناهیدە شێخ سەلام و بەهیە مەعرووف”، لەدوای بەیاننامەی 11ی ئازاری ساڵی 1970، ئافرەتان ڕۆڵێکی تایبەتی هەبوو.
ئەوە بوو ئەم یەکێتییە لەسەر ئەم بنەمایە مۆڵەتی پێ درا، بە پێی دەسەڵاتی یاسای کۆمەڵەکانی ژمارە 1ی ساڵی 1960ی هەموارکراو لە پڕۆگرامی ناوخۆدا پەسەند کرا. (ئامێدی،1998,ل35-38)
لێرەدا بە پێویستی دەزانم ئاماژە بەوە بکەم کە پەرەسەندنی کاری ڕێکخراوەیی ئافرەت لە باشووری کوردستان، زادەی هەڵقوڵانی ناو کاری سیاسیی حیزبە دەسەڵاتدارەکانی کوردستان بوون. وەکوو ئاماژەمان پێ کرد، لەدوای پەنجاکانەوە ڕێکخراوی ئافرەتان وەک کایەیەک بە بەشێک لە پێڕەو و پڕۆگرامی حیزبە کوردییەکان بەدەرکەوتن و پەرەیان سەند. ئەگەرچی بەر لەم ماوەیە کردنەوەی قوتابخانەیەک یاخود هەوڵدان بۆ خوێندەواربوونی ئافرەتی کورد سەرەتایەک بووبێت بۆ هاتنەناو کاری سیاسی و وشیارکردنەوەی ئافرەت لەم ڕووەوە، دروستکردنی ڕێکخراوێکیش بۆ ئافرەتان درێژەپێدەری ئەم کارە و هەوڵەی سەرەوەیە. بۆ زیاتر بەرەوپێشبردنی ڕەوشی مێینەی کوردی، دۆزینەوەی خودی خۆی لەناو کایە سیاسی و مەدەنییەکانی کۆمەڵ… هتد، بەڵام بە فۆرمەلەیەکی دیکە. لەدوای پەنجاکانیشەوە، پێڕەوی بەشداربوونی ئافرەتی کورد لە کایەکانی کۆمەڵدا ڕەنگی داوەتەوە. وەکوو دیارە لەدوای ساڵی پەنجاکان، “پارتی دیموکراتی کوردستان” زەروورەتی دامەزراندنی ڕێکخراوێکی بۆ ئافرەتانی کوردستان لە ساڵی 1952 بە هەنگاوێکی گرنگ زانی لە پێڕەوکردنی بەرنامەبۆداڕێژراوی حیزبیدا. ئامانجە سەرەکییەکانیان لە بەشداریکردنی ڕەگەزی ئافرەت، پێڕەوکردنی دیموکراتییە. جگە لەمە، شۆڕشی ساڵی 1975، هەڵگیرساندنی شۆڕشی شاخ ڕۆڵێکی باشی لە هەلومەرجی سەختی پاش هێرشەکانی ئەنفال و جینۆسایدی کورد گێڕا.” له چالاکییەکانی یەکێتیی ژنانی کوردستان لە ساڵی (1999-2001)دا، ئاماژه به چەند ژنێکی چالاک و پێشمەرگە ده‌كات كه توانییان “کۆمیتەی بەڕێوەبردنی یەکێتیی ژنانی کوردستان” دابمەزرێنن. بێگومان دروستبوونی ئەم ڕێکخراوەی ئافرەتانیش لە کوردستانی باشوور، دیسان زادەی حیزبێکی کوردستانی باشوور، ئەویش یەکێتیی نیشتمانیی کوردستان بوو. پاشان یەکێتیی ژنانی کوردستان وەک ڕێکخراوێکی جەماوەری بۆ ئەو ژنانەی باوەڕیان بە پێڕەوی ناوخۆکەی هەیە، لە ساڵی 1989 هاتە دامەزراندن. ( چالاکییەکانی- ی.ژ.ک لە ساڵی (1999-2001).
له‌دوای ڕاپەڕینی (1991)ەوە، ئیماژی ژن و ڕۆڵیان به‌زه‌قی له‌ناو حیزبه‌كانی هه‌رێمی كوردستاندا به‌دیار ده‌كه‌وێت و ده‌بنه به‌شێكی دانه‌بڕاو له هه‌ڵگری ئایدۆلۆژیای حیزبی، له هه‌ندێک باردا تێكه‌ڵی ململانێی نێوان حیزبه‌كانیش ده‌بن. كاتێك ده‌ڵێین تێكه‌ڵی دۆخی شه‌ڕی ناوخۆ ده‌بن، مه‌رج نییه ئه‌وان به‌م دۆخه ڕازی بن، به‌ڵام هه‌ر گواستنه‌وه‌ی باره‌گاكانیان له‌گەڵ باره‌گای حیزبه‌كانیاندا، زاده‌ی ئه‌وه ده‌سه‌لمێنێت كه ئه‌وان ده‌بنه پاشكۆی حیزبه‌كانیان، بۆ نموونه شه‌ڕی ناوخۆ كه له‌نێوان ساڵانی (1993-1998)دا بوو، سه‌ره‌تا لەنێوان یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان و بزووتنه‌وه‌ی ئیسلامی، پاشان له‌نێوان پارتی دیموكراتی كوردستان و یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان له لایه‌كی دیكه‌وه، قۆناغی دووئیداره‌یی.
مەهاباد قه‌ره‌داغی سه‌باره‌ت به‌م قۆناغه ده‌ڵێت: “له ماوه‌ی شه‌ڕی براكوژیدا ئافره‌تان ڕۆڵێكی ئاشتیخوازانه‌یان گێڕا، ژنانی ڕۆشنبیر و كه‌سایه‌تیی بێلایەن و ئه‌ندام و لایه‌نگرانی ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان و ژنان و كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی ده‌یان نامه‌ی ناڕه‌زاییان دژی شه‌ڕی براكوژی ئاڕاسته‌ی سه‌رۆكی حیزبه‌كانیان بۆ وه‌ستاندنی شه‌ڕ كرد. (قه‌ره‌داغی,2018,ل102)
زه‌رده‌شت محه‌مه‌د له نامیلكه‌یه‌كی تایبه‌ت به بزووتنه‌وه‌ی فێمینیزمدا، باس له بزووتنه‌وه‌ی فێمینیزمی له كوردستاندا ده‌كات و دابه‌شی دەکات بەسه‌ر دوو قۆناغدا: قۆناغی یه‌كه‌م، ئه‌و هه‌وڵانه‌ی كه شاعیران بۆ هۆشیاركردنه‌وه‌ی ژنان دایان، هه‌روه‌ها ئه‌و ده‌رفه‌تانه‌ی كه بۆ كورد له ڕوانگه‌ی سیاسی و كارگێڕی… هتد؛ بۆ سه‌ربه‌خۆبوون ڕه‌خساوه، له‌م قۆناغه‌دا ڕۆڵی جیاوازیان به ژن داوه. قۆناغی دووه‌م، له قۆناغی شاخ تاوه‌كوو ڕاپه‌ڕین و ناوه‌ڕاستی نه‌وه‌ده‌كان. به ڕای زه‌رده‌شت محه‌مه‌د: “ژن هه‌مان پێگه و ڕۆڵی پیاوی هه‌بووه، به كردار توانیویه‌تی كار و ڕۆڵی خۆی پیشان بدات”. پاشان باس له ساڵانی نه‌وه‌ده‌كان و دوای ڕاپه‌ڕین ده‌كات، ئه‌م قۆناغه‌ش به‌سه‌ر دوو لایه‌ندا پۆلێن ده‌كات، له‌وانه: ئه‌و ڕێكخراوانه‌ی كه پاشكۆی حیزبن و ده‌یانه‌وێت له ڕێگه‌ی حیزبه‌وه مافه‌كانی ژنان ده‌سته‌به‌ر بكه‌ن، پێی وایه هه‌ر چه‌نده هه‌ندێك له‌و ژنانه له ڕێگه‌ی حیزبه‌وه توانییان پۆستی باڵا وه‌ربگرن، به‌ڵام نه‌یانتوانی پڕۆسه‌ی فێمینیزم جێگیر بكه‌ن. پۆلێنی دووه‌م، دروستبوونی هه‌ندێک له ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و كاركردن بۆ چه‌سپاندنی فێمینیزم و هه‌وڵدان بۆ نه‌هێشتنی جیاوازیی ڕه‌گه‌زی له‌نێوان ژن و پیاودا. ( محه‌مه‌د,2019, ، ل19-20)
لەدوای ڕووخاندنی ڕژێمی به‌عس له 2003دا، لە پێناوی بونیادنانەوەی کۆمەڵگەی دیموکرات و دروستکردنی بەها و ڕێسای دەزگای کۆمەڵایەتیی نوێ و هەنگاونان به‌ره‌و كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی، چەندین ڕێکخراوی ئافرەتان کە هەندێکیان وابەستە بوون بە کاری ناحکومی (N.G.O)؛ دامەزرێنران. قۆناغێكی تر له فۆرمی ڕۆڵی ئافره‌تان دروست بوو، ئه‌ویش به‌شداربوونی ژنان له‌ناو ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵی مه‌ده‌نی و جیهانی میدیا (بینراو، بیستراو، خوێنراوه‌كان وه‌كوو ڕۆژنامه). جگه له‌مه، به شێوه‌یه‌كی یاسایی ڕێژه‌ی ئافره‌ت له‌ناو دامه‌زراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه و یه‌كه ئیداری و ده‌سه‌ڵاته‌كانی په‌رله‌مان و ئه‌نجوومه‌نی پارێزگاكان به پێی یاسای ژماره 2، 4 و 7ی ساڵی 2009، له باره‌ی ڕێژه‌ی به‌شداربوونی ئافره‌تان له “په‌رله‌مان و ئه‌نجوومه‌نی پارێزگاكان و دادوه‌ری”یەوە زیادی کرد.
له‌دوای دروستبوونی ئۆپۆزسیۆن له ساڵی 2009دا، ڕه‌وتێكی تر له ڕۆڵی ژنان ده‌ست پێ ده‌كات، ئه‌ویش ده‌ركه‌وتنیان وه‌كوو ئۆپۆزسیۆن، كاركردن و داواكردنی چاكسازی له یه‌كه ئیدارییه‌كان ده‌بێته به‌رنامه‌ی كاریان.
مەهاباد قه‌ره‌داغی ده‌ڵێت: “ئه‌گه‌رچی نه‌وشیروان مسته‌فا له مه‌سه‌له‌ی پرسی ژن و یه‌كسانیدا هیچ پێشینه‌یه‌كی پۆزه‌تیڤی نه‌بوو، به‌پێچه‌وانه‌وه وه‌كوو سه‌ركرده‌یه‌ك ناسرابوو كه بڕوای به توانای ژن نییه، به‌ڵام دوای دروستبوونی بزووتنه‌وه‌ی گۆڕان، بایه‌خی به پرسی ژن دا و له به‌رنامه‌ی هه‌ڵبژاردنی لیسته‌كه‌یدا ئه‌م بایه‌خه ڕه‌نگی دایه‌وه.”(قه‌ره‌داغی,2018,ل158)
دوای ئه‌م قۆناغه، ڕه‌وتێكی تر له فۆرمی ڕۆڵبینینی ئافره‌تان ده‌ست پێ ده‌كات، ئه‌گه‌رچی لێره‌دا هه‌ر ئه‌كته‌رێكی كۆمه‌ڵایه‌تی له كۆمه‌ڵگه‌دا ڕۆڵ ده‌بینێت، جا ئه‌م ڕۆڵه كۆمه‌ڵایه‌تی، سیاسی یان ئابووری یان فه‌رهه‌نگی بێت، پێوه‌ری باش و خراپی ئه‌م ڕۆڵانه‌ش له كه‌سێكه‌وه بۆ یه‌كێكی تر ده‌گۆڕدرێت. بۆیه له‌دوای شه‌ڕی داعش، له (2014)ەوه فۆرمێكی تر له ڕۆڵبینی ئافره‌تان له‌ناو كۆمه‌ڵگه‌دا دەبینین، ئه‌ویش ڕه‌وتی “مۆدێل و مەیكئەپئارتیست”، ڕۆڵیان له‌ناو سۆشیالمیدیا (فەیسبوك و ئینستگرام و سناپچات… هتد)، ئه‌وه‌ی پێگه‌ی ئه‌و ژنانه به‌دیار ده‌خات، لایك و كۆمێنت و فۆلۆ‌و و بینه‌ره‌كانیانن، به‌ده‌ر له‌وه‌ی پێشكه‌شی ده‌كه‌ن کە له ڕوانگه‌ی كۆمه‌ڵەوە “باش یان خراپ” بێت. سه‌باره‌ت به‌م قۆناغه‌ش دوو ئاڕاسته په‌یدا ده‌بێت؛ ئاڕاسته‌یه‌ك به قۆناغێكی كرانه‌وه‌ی كۆمه‌ڵگه و ئازادبوونی ژن له كۆتوپێوه‌ندی كولتووری وه‌سفی ده‌كه‌ن، به‌شێكی تریشیان بەپێچه‌وانه‌وه ڕه‌خنه له‌و دیاردانه ده‌گرن و پرسی ژن ده‌خه‌نه دونیای سه‌رمایه‌داریی به‌كاڵابوونی ژنەوە.
توانا عوسمان سه‌باره‌ت به‌م ڕه‌خنانه‌ی كه له‌و ڕەوته له‌لایه‌ن خه‌ڵكه‌وه ده‌گیرێت، ده‌ڵێت: “ئەگەر ڕەخنەکە جددی و بێئەجێندایە، با لەسەر کەیس و هەڵسوکەوتەکە بێت بەدیاریکراوی، نەک لەسەر کچانی مۆدێل بەگشتی، چونکە ‘کچانی مۆدێل و سۆشیالمیدیا’ ڕەوتن، دیاردەی کۆمەڵایەتیی کۆمەڵگەکەن و بەشێکن لە سروشتی کرانەوەی خێزانەکانمان.”( عوسمان 8شوبات 2021)
لێره‌دا ده‌مانه‌وێت بڵێین بزووتنه‌وه‌ی ژنان له هه‌ر قۆناغێكدا فۆرمێكی تایبه‌ت به خه‌باتیان هه‌یه، ئه‌گه‌ر له سه‌رده‌مانی سه‌ره‌تاكانی سه‌ده‌ی بیستەم ئافره‌تانی كورد شانبه‌شانی پیاو له شۆڕشه‌كانی كورد به‌شدار بوون، پاشان هه‌وڵه‌كانیان دژ به سته‌م و نادادپه‌روه‌ری و ده‌سه‌ڵاتی فیودالیزم و هه‌وڵدان بۆ كردنه‌وه‌ی ناوه‌ندی خوێندنی تایبه‌ت به ژنان و به‌ره‌وپێشبردنیان له‌م بواره‌دا بوو به به‌شێك له خه‌باتیان، له‌م قۆناغه‌شدا نموونه‌ی باڵای ده‌یان ئافره‌تی شۆڕشگێڕ هه‌یه کە له سه‌ره‌وه ئاماژه‌مان پێ كردووه. پاشان له‌ناوه‌ڕاستی سه‌ده‌ی بیستەم تاوه‌كوو سه‌ره‌تای نه‌وه‌ده‌كان، ئافره‌تانی كورد ڕووبه‌ڕووی نه‌هامه‌تی و كاره‌ساته‌كانی سه‌ر نه‌ته‌وه‌ی كورد له ئه‌نفال و كیماباران و به‌شێكی گه‌وره له‌و قوربانیدانه‌یان به‌ر ده‌كه‌وێت، جگه له ئاواره‌یی و ده‌ربه‌ده‌ری. له‌دوای ڕاپه‌ڕین، جگه له‌وه‌ی كاری ڕێكخراوه‌یی ئافره‌تان ده‌بێته به‌شێك له چالاكییه‌كانی حیزب و تێكه‌ڵاوی ئایدۆلۆژیای حیزبی ده‌بن، ته‌نانەت كاری ڕێكخراوه‌یی و كۆمه‌ڵبوونیشیان هه‌ڵگری هه‌مان مه‌غزای حیزبه‌كان ده‌بێت. پاشان له‌دوای ڕووخاندنی ڕژێمی به‌عس له (2003)ەوه مۆدێلێكی دیكه دروست ده‌بێت، ئه‌ویش به‌شداربوون له ڕێكخراوه ناحكومییه‌كان و دروستكردنی چه‌ندان ڕێكخراو و سه‌نته‌ری ڕۆشنبیرییە، جگه له بوونیان له‌ناو میدیا و ڕاگه‌یاندنه‌كان به بیستراو، بینراو و خوێنراو وه‌كوو ڕۆژنامه. ئه‌وه‌ی زیاتر پێگه‌ی خه‌باتی ژنیان دیاری ده‌كرد، چالاکبوونیان له‌م بوارانه‌دا بوو. ئه‌م مۆدێله وه‌كوو هێزێكی زیندوو له خه‌باتی ژنان تا دوای شه‌ڕی داعش له 2014 به‌رده‌وام ده‌بێت، له‌دوای ئه‌م ساڵه‌وه ڕه‌وتێكی تر له مۆدێلی ژنان دێنه ناو مه‌یدان، ئه‌ویش بوونیان له‌ناو سۆشیالمیدیای وه‌كوو فەیسبوك، ئینستگرام، سناپچات، تیكتۆك. ئه‌وه‌ی زیاتر ڕۆڵی ئه‌و ژنانه به‌دیار ده‌خات، لایك و كۆمێنته‌كانیان بوو به‌ده‌ر له‌وه‌ی چی ده‌كه‌ن و چی پێشكه‌ش ده‌كه‌ن. جگه له‌مه، سه‌نته‌ره‌كانی جوانكاری له‌جیاتیی سه‌نته‌ر و ڕێكخراوه‌كان ڕه‌واجیان له‌لای ژنانی كۆمه‌ڵ زیاتر بوو. هه‌روه‌ها ئه‌م ڕه‌وته ده‌بنه جێگەی گرنگیپێدانی چه‌ندان كه‌ناڵی ئاسمانی، نموونه‌ی هه‌ندێک له‌و كه‌ناڵانه: “نێت تیڤی، كوردماكس، كوردماكس شۆو”، جگه له چه‌ندان سایت و ماڵپه‌ڕی تر، ئه‌مه‌ش ده‌رئه‌نجامی هه‌یمه‌نه‌ی كاپیتالیزم و دونیای سه‌رمایه‌داری به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا ده‌رده‌خست، له‌وه‌ی ئیماژی ژنی له ژنێكی شۆڕشگێڕی چالاكوانی ڕێكخراوه‌یی و فیكری و ڕۆشنبیرەوە به‌ره‌و ئیماژێكی ماتریالی و تێكه‌ڵبوون به دونیای سه‌رمایه‌داری و بازاڕی ئازاد و مۆده‌گۆڕی.
پۆلێنی ڕه‌وتی فۆرمه‌كانی ڕۆڵی ژنان
* ته‌وه‌ری دووه‌م:
پرسی ژن له چوارچێوه‌ی ڕێكخراوه‌ییدا
ڕێکخراوەکانی ئافرەتان کۆمەڵبوونێکی ڕێکخراوە، چەندان شکڵ و شێوازی جۆراوجۆر لەخۆ دەگرێت، ئەو ژینگەیەی تێیدا سەر هەڵدەدات؛ کار لە پێناوی ئامانجە دیاریکراوەکاندا دەکات. تەنیا ڕەگەزی مێینە هاوبەشە لە کاری ڕێکخراوەکانی ئافرەتان، واتە تایبەتە بە ڕەگەزی “مێ”. ڕێکخراوەکانی ئافرەتانیش لە ڕووی پلەی ڕێکخستنی پەیوەندییەوە وەک یەک نین، هەندێک لەم ڕێکخراوانە خاوەنی پێڕەو و پڕۆگرامی نووسراوی دیاریکراون، پەیوەندییەکان لە پێشدا حیسابی بۆ کراوە. هەروەها ئەم ڕێکخراوانە ئامانجیان بە ژینگە و ئاستی ڕۆشنبیریی ئەو پێگەیەی تێیدا دەژین، بەندە. بۆ نموونە؛ ستراتیژیەتی بەرنامەکاریی ڕێکخراوەکانی ئافرەتانیش لە ڕووى میتۆدی ئامانجەوە لە یەکدى جیاوازن، هەندێکیان فۆرمێکی خێرخوازانە بەخۆیانەوە دەگرن، هەندێکى تریان بەپێچەوانەوە، ئامانجی ئازادی و سەربەخۆبوون و یەکسانبوون بە پیاوە.
هادی مەحموودی پێی وایه: “ئه‌وه‌ی ئافرەتانى پێ په‌رته‌وازه كراوه، ئەو هەڵسوکەوت و کردار و ڕەفتارانەیە کە لەژێر ناوی دیموکراتیدا گەڵاڵە کراون، بەڵام لە لایەنی کردارییەوە ئەوەی پەیوەندیی بە دیموکراسیەتەوە هەبووبێت و لە خۆیدا گرنگی بداتە مەسەلەی ئافرەت، لەئارادا نەبوون. زۆرێک لە ئافرەتان لەناو ڕێکخستنە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکاندا کار بەڕێوە دەبەن، خۆیان بە بەڕێوەبەری کۆمەڵگە دەزانن، بەڵام ڕەوشی پاشکۆیەتییان تێنەپەڕاندووە. کە دۆزەکە هاتە سەر دەسەڵات، جێگەگرتن لەناو پایەی حوکمڕانیدا ئەو کاتە بەلاوە دەنرێت حسابێکی زۆر کەمی بۆ دەکرێت، بۆ ئەمەش ڕێکخستنەکانی ئافرەتان تەنیا فۆرمالیتەیەکن پارتەکان لە دژی یەکتری بانگەشەی دیموکراسیەتی پێ دەکەن.”(محمودو1996،ل114)
بۆ گه‌یشتن به ئه‌نجام سه‌باره‌ت به‌م پرسه، به گرنگمان زانی بۆچوونی 100 ئافره‌ت سه‌باره‌ت به پرسیاری ئه‌وه‌ی “ئایا بوونی ڕێكخراوه‌كان له خزمه‌تی ئافره‌تاندایه؟” وەربگرین. له كۆی ئه‌م ڕێژه‌یه، 37.5% كه به‌رزترین ڕێژه بوو، به “نه‌خێر” وه‌ڵامیان دایه‌وه. هه‌روه‌ها له پرسیارێكی تردا سه‌باره‌ت به‌وه‌ی “له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌دان ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان سه‌ر به حیزبه‌كان بن؟”، هه‌ر له كۆی 100 ئافره‌ت، 55% پێیان باش بوو كه ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان سه‌ربه‌خۆ بن. ( چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ 100 ئافره‌ت، وه‌كوو كێڵگه‌ی توێژینه‌وه‌كه‌مان له شاره‌كانی هه‌ولێر، سلێمانی و دهۆك، پێكهاته‌ی ڕه‌گه‌زی له 100% ئافره‌ت، پێكهاته‌ی ته‌مه‌ن له 18-67 ساڵ، به‌رزترین ڕێژه‌ش له‌نێوان 18 بۆ 27 ساڵیدا بوو كه 30%ی ده‌بوون، ئاستی خوێنده‌وارییان جیاواز بوو (نه‌خوێنده‌وار و سه‌ره‌تایی، ناوه‌ندی و ئامادەیی و په‌یمانگە و زانكۆ)، شوێنی نیشته‌جێبوونیان؛ شار به‌رزترین ڕێژه بوو له 140 ئافره‌ت كه 49%ی پێك ده‌هێنا. ئاستی داهاتیان به‌رزترین ڕێژه‌ی مامناوه‌ندی بوو كه 41%ی پێك ده‌هێنا. سه‌باره‌ت به ئه‌ندامبوونیان له ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان، نائه‌ندام به‌رزترین ڕێژه كه 52.5%ی بوو ساڵی 2022.)
دەتوانین بڵێین کە ڕێکخستنەکانی ئافرەتان توانای دروستکردنی ڕیفۆرم و تازەبوونەوەیەکیان ئاوا بەئاسانی بۆ دەستەبەر ناکرێت، بە هۆی لایەنى خێڵەکى و دواکەوتوویى کۆمەڵگەوە. لێرەدا گرنگە باس لە ستراتیژیەتی ئەو ڕێکخستنانە بکرێت کە بە ناوی ئافرەتەوە کار دەکەن، لەلایەن سیستمەوە بەخێو دەکرێن لە خزمەتی بەرژەوەندیی سیاسەتی حیزبەکاندا. ئایا تاک دەتوانێت چ چاوەڕوانییەک لەو بزووتنەوانە بکات کە ناتوانن بە شێوەیەکی سەربەستانە بۆچوونی خۆیان دەرببڕن؟ زۆر جار لەلایەن هەندێک کەسەوە وا سەیری ئەم ڕێکخراوانە دەکرێت کە کارەکانیان سسته. لاوازیی ئەم ڕێکخراوانەش بە پلەی یەکەم ئەوانەن کە لە واقیعێکی تەقلیدیدا دەژین، هەروەها زۆر جار حکومەت ئامادە نییە یارمەتیی ئەم جۆرە ڕێکخراوانە بدات و هاوکارییان بکات. گەورەترین ئاستەنگی کاری ڕێکخراوەیی لە کۆمەڵگەی کوردیدا، ئاستەنگی ئابووری و نەبوونی بودجەی پێویسته بۆ ڕاپەڕاندنی کارەکان. ئەمە وای کردووە هێنده‌ی بیر لە چارەسەری ئەم گرفتە بکرێتەوە، ئەوەندە بیر لە ئەنجامدانی ئەو پڕۆژانە نەکرێتەوە کە بەشێکی گرنگن لە ستراتیژیەتی ڕێکخراوەکان. بزووتنەوەی ئافرەتان وەکوو هەموو بزووتنەوەیەکی دیکەی پیشەیی، چاودێریی مافه‌كانی ژنان له كوردستان، له ڕاپۆرتی ساڵی 2002دا ئاماژه به‌وه ده‌كات: “جەماوەری دیموکراسی دەبێت فشار بۆ سەر دەسەڵات بەرێت، بۆ ئەم مەبەستەش پێویستە بزووتنەوەى ئافرەتان لۆبییەک بۆ خۆیان دروست بکەن لەناو دەسەڵاتی سیاسیی دامودەزگاکاندا (پەرلەمان، حکومەت، دەزگا قەزاییەکانی کەناڵەکانی ڕاگەیاندن… هتد)، ئەمه سەرەڕای ئەوەی پێویستە ڕێکخراوەکانی ئافرەتان پشتیوانی و هاوکاریی کەسایەتییە بەهێزەکان بەدەست بهێنن، جگە لە بوونی ستراتیژیەتێکی هاوبەش لە بەرنامە و پلانی کاری ڕێکخراوەکانی ئافرەتان کە بە بەشێک لە ئامانجە کۆمەڵایەتی و سیاسییەکانیان دادەنرێت. ( چاودێریی مافەکانی ژنان لە کوردستان،2004،ل76)
* پرسی فرەڕێکخراوەیی ئافرەتان لە کوردستاندا
لە باشووری کوردستان، لەدوای ڕاپەرین لە هەموو کات زیاتر بانگەشە بۆ مەسەلەی ئافرەتان کرا، چ لەناو ڕێکخراوەکان، یان لەناو ناوەندەکانی ئافرەتان، یان قسەوباسی کەسانی باوەڕپێکراوی ناو ڕێکخراوەکان بێت، نەخاسمە چەندان ڕێکخراو بۆ بەرگری لە مافەکانی ئافرەتان دامەزراون، دیارترینیان ئەو ڕێکخراوانەن لە کۆتایی ئەم بەشە ئاماژەیان پێ دەکەین.
ڕاستە لە باشووری کوردستان چەندان ڕێکخراو هەن کە داکۆکیکاری ڕاستەقینەی مەسەلەی ئافرەتانن، بەڵام ئەوەی تێبینی دەکرێت لە ناساندنی شیکردنەوەی مەسەلەی ئافرەتان بۆچوونی ئاڕاستەی پێچەوانە دەبینرێت، ئەمەش ڕەنگدانەوەی بەسەر پرسی ئافرەتەوە هەیە، چونکە ڕێکخراوەکانی ئافرەتان لە زەروورەتی پرسە هەنووکەییەکانی ئافرەتی کۆمەڵگەوە سەرچاوەی نەگرتووە، بەڵکوو دروستکراوی بونیادی حیزبە، زەروورەتی حیزبیبوون وای کردووە ڕێکخراوەکانی ئافرەتان لەدایک ببێت، حیزب ڕێنماییکەری ئافرەتان بووە، ئەمە واقیعەکەیه.
هه‌روه‌ها سه‌باره‌ت به پرسیاری ئه‌وه‌ی “ئه‌و ڕێكخراوانه‌ی سه‌ر به حیزبه‌كانن، له به‌رژه‌وه‌ندیی كێ كار ده‌كه‌ن؟”، هه‌ر له كۆی 100 ئافره‌ت كه وه‌كوو كێڵگه‌ی توێژینه‌وه‌كه‌مان وه‌رمانگرتبوون، پێیان وا بوو له به‌رژه‌وه‌ندیی حیزبه‌كان زیاتر له به‌رژه‌وه‌ندیی پرسی ئافره‌ت كار ده‌كه‌ن. به‌رزترین ڕێژه‌ش، 41% بوو. ئه‌مه ئه‌وه نیشان ده‌دات كه ڕێکخراوەکانی ئافره‌تان سەربەخۆ نین، پەیوەندیی ڕاستەوخۆیان بە حیزبە سیاسییەکانەوە هەیە، لێرەدا دەبنە پاشکۆی حیزبەکان. لە لایەکی دیکەوە ئەگەر وا بیر بکەینەوە کە ڕێکخراوەکانی ئافرەتان دەبنە کەناڵێکی کاریگەر بۆ نەمانی چەوساندنەوە جیاجیاکانی سەر ئافرەتان، فشاری بەهێزی سەر ناوەندە پێشێلکارییەکانی ئافرەتان کەم دەکاتەوە یان ناهێڵێت، ئەمە ڕێژەییە، چونکە ئاڕاستەی پێچەوانەی کارکردنیان لەئارادایە. بوونی ئاڕاستە پێچەوانەکان لە کۆمەڵگەیەکی تەقلیدیی تازەپێگەیشتوو، کاریگەرییەکی نەرێنیی وەک لەوەی ئەرێنیی هەبێت؛ دروست دەکات. لە هه‌رێمی کوردستاندا زیاتر لە چه‌ندین ڕێکخراوی ئافرەتان هەیە، هەموویان لەسەر خواست و ویستی حیزبەکانی بە بڕیاری ئەوان دامەزراون، تەنانەت هەندێکیان ناوی حیزبەکەشیان هەڵگرتووە.
لێره‌دا به پێویستمان زانی پرسیارێكی تر ئاڕاسته‌ی ئافره‌تان بكه‌ین، سه‌باره‌ت به‌وه‌ی “ئایا زه‌رووره‌تی بارودۆخ وای كردووه كه ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان دروست ببن، یان دروست كراون؟” به‌رزترین ڕێژه له كۆی 100 ئافره‌ت كه 63%ی بوو، پێیان وا بوو كه ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان دروست كراون و به‌رهه‌می حیزبن.( چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ 100 ئافره‌ت)
پێمان وایه جەماوەریبوونی ئەم ڕێکخراوانەش بەندە بە ڕادەی جەماوەریی حیزبەکانیانەوە، ئەوەتا دەبینین ئەو دوو حیزبە کوردییەی کوردستان (پارتی، یەکێتی) لەبەر ئەوەی جەماوەرێکی بەرفراوانیان هەیە، دەبینین ڕێکخراوەکانی ئافرەتانیشیان هەر بەم جۆرەیە، بەڵام حیزبەکانی تری کوردستان لەبەر ئەوەی جەماوەریان بە ڕێژە کەمە، ڕێکخراوەکانی ئافرەتانی سەر بەم حیزبە بچووکانە بە هەمان شێوە جەماوەریان کەمە. “بە پێی سەرچاوەکان لە سەرەتای ساڵانی پەنجاکان، لەبەر ئەوەی تەنیا ‘پارتی دیموکراتی کوردستان و حیزبی شیوعیی عێراق – لقی کوردستان’ دوو حیزبی دیاری مەیدانى کاری سیاسی بوون لە عێراقدا، تەنیا دوو ڕێکخراوی ئافرەتانیش هەبوون کە ‘کۆمەڵەی ئافرەتانی عێراق’ سەر بە حیزبی شیوعی بوو و ‘یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان’یش سەر بە پارتی دیموکراتی کوردستان بوو.”(عه‌بدڵا،1997،ل77)
بە هۆی هەژماربوونی حیزبەکانەوە، بەم جۆرە ژمارەی ڕێکخراوەکانی ئافرەتانیش لە زیادبووندایە. کەواتە لەدایکبوونی ڕێکخراوەکانی ئافرەتان بەم فرەبوونەی لەئارادایە، ئاسایی نییە و بەندە بە دروستبوون و لەناوچوونی حیزبەکانەوە. لە ڕاستیدا خودی مەسەلەکە لەوەدا خۆی نابینێتەوە کە بارودۆخ ئاساییە، بەڵکوو ئەمە پەیوەستە بە بیروبۆچوونی حیزبەکانەوە بەرانبەر بە ڕێکخراوە پیشەیی و جەماوەرییەکان لەمەڕ “یەکبوون و فرەبوون”، نەخاسمە “فرەبوون”، فرەبوون کاتێک دەبێتە حاڵەتێکی شارستانیی پۆزەتیڤ کە دیموکراتیەت زەمینە و پێشینەی مێژوویی لە کۆمەڵگە هەبووبێت. ئەگەر کۆمەڵگە کۆمەڵگەیەکی دینیی ڕۆژهەڵاتیی باوکسالاری لە ڕووی ئابووری و پیشەسازی و چینایەتییەوە بوو، ئەوا بنەماکانی “یەکترقبووڵکردن و ڕەخنەگرتن و جیاوازیی بیروڕا و تێڕامان” نابێت.
به‌هار مەحموود ده‌ڵێت: “فرەبوون واتە فرەبیروڕایی و فرەلێکدانەوە، ئایا لە باشووری کوردستان لەدوای ڕاپەڕینەوە هیچ یەکێک لەم ڕێکخراوانە هەوڵی جددییان لەم بارەیەوە داوە؟ یان باوەڕیان بەم یەکبوونە هەیە کە بانگەشەی بۆ دەکەن؟ کەم لەم ڕێکخراوانە نوێنەری تەواوی ڕەگەزی ‘مێ’ بوونە، بەپێچەوانەوە زۆربەی هەرە زۆری ئەم ڕێکخراوانە زۆر جار دەبینرێت کە ئەوان تەنیا نوێنەرایەتیی ئەو دەستە و تاقمە دەکەن کە ئەو ڕێکخراوە بەڕێوە دەبەن، تا ئێستا نەگەیشتوونەتە ئەو ئاستەی کە ئافرەتانی کۆمەڵ ئەوان بە نوێنەری خۆیان بزانن، چونکە دروستکراوی دەستی ئافرەتانی کۆمەڵ نین و لە زەروورەتەوە سەرچاوەی نەگرتووە، بەڵکوو بۆ ڕازیکردنی ئامانجی تایبەتیی نوخبەیەک لە ئافرەتان بووە، هەر بۆیە کاتێک کێشەیەکی ئافرەتانیش دروست دەبێت، ناتوانرێت خودی ئەو ڕێکخراوە چارەسەری بکات و بۆشاییەکی بەرفراوانی هاوبەندنەبوون لەنێوان ئەوانی ئافرەتانی کۆمەڵ هەستی پێ دەکرێت.”(علی،1997ل57.)
“لە ڕاپرسییەکى ڕۆژنامەى هەولێردا، 75،6%ى ئافرەتان ئاگادارى ئەو کارانە نین کە ئافرەتانى ڕێکخراوەکان دەیکەن، لێرەدا دەگەینە ئەو بڕوایە کە فرەبوونی ڕێکخراوی زیاتر لە کۆمەڵگەیەکی داخراودا وابەستەیە بە پرەنسیپی بنەما دواکەوتووەکان، ڕەنگدانەوەیەکی نەرێنی وەک لەوەی ئەرێنیی هەبێت دەنوێنێت.”(یه‌حیا،2008،ل8)
- ته‌وه‌ری سێیه‌م:
جیاوازیی ئایديۆلۆژیای فرەڕێکخراوەیی
لێرەدا بۆ چوونە ناو بۆچوونە جیاوازەکان کە گوزارشت لە ئایدۆلۆژیای ئەو دامەزراوانەی کە بە عەقڵیەتی چەند تاکێک لە ڕێکخستنە سیاسییەکان کار دەکات، ڕەنگدانەوەی بەسەر لایەنی ڕۆشنبیری و کۆمەڵایەتی و کولتوورییەوە دروست کردووە. ئەگەر بەوردی سەرنج بدەینە بوونی ڕێکخراوەکانی ئافرەتان، ئەگەرچی ڕۆڵی چالاکی هەر ڕێکخراوێک پەیوەستە بە زەمینە و سیستمی سیاسی و سنووری کارکردنی داڕێژراو و بەرنامەکاریی حیزبە سیاسییەکانەوە، بە پێی مەودای جوگرافی لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر جیاوازە، لێرەدا پێویسته بۆ جیاوازیی ئایدۆلۆژیای حیزبە سیاسییەکان بگەڕێینەوە، چونکە ئەزموونی لێکترازانی سیاسی لە کوردستاندا زادەی ئەو ڕاستییەمان بۆ دووپات دەکاتەوە هەڵوێستی هەریەکە لە ڕێکخستنە سیاسییەکانی حیزبێکی دیاریکراو لە کوردستاندا هاوزەمان دەرنەچووە لە هەڵوێستی ئەو حیزبەی کە ئینتمای بۆ کردووە، جا هەر چین و توێژ و ڕەگەزێک لەناو بازنەی حیزبە سیاسییەکاندا بێت.
سه‌رۆ قادر ده‌ڵێت: “حیزبەکان لەبەرانبەر هەڵگری چەمک و مەغزا و واتا ناولێنراوەکانیش جیاوازن، بۆ نموونە هەر لە سەرەتای پێکهێنانی ڕێکخراوێکی دیاریکراو لەناو پارتێکی دیاریکراودا، جا ئەو ڕێکخراوە لاوان یان ئافرەتان یان قوتابییان بێت، خۆی جیاکردنەوەی ئەو لەوی تر کاری لەسەر دەکرێت، وشەی مێینە دەیان ناولێنانی دیکەی لەجیاتیی بۆ بەکار دێت، وەکوو (ئافرەت، ژن، خاتوو، خانم، خوشک… هتد). لە ئەدەبیاتی هەر حیزبێکدا ناولێنانێکی تایبەتی جیاوازە لە حیزبەکانی تر، تاوەکوو دەبێتە کولتوورێکی چەسپاو لەنێوان تاکەکاندا. ئەو حیزبەش ڕەواجی زیاتر دەداتە ئەم ناولێنانە تاکه لەبەرانبەر هەر ڕێکخراوێک هەڵگری یەک لەم ناوە جیاکراوانە بێت.”(قادر،2002،ل70-71)
پێمان وایه ته‌نیا له ڕووی ناوه‌وه جیا ناكرێته‌وه، به‌ڵكوو وێنەی ئایدۆلۆژیای ئەم حیزبەی بەسەردا دەسەپێنرێت، بۆ وێنە پارتی دیموکراتی کوردستان ڕێکخراوی “یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان” وەک دامەزراوەیەکی جەماوەریی سەر بەم پارتە کە بەشێکی جیانەکراوەی دانەبڕاوە له ئایدۆلۆژیای ئەم حیزبە. تاکێک لە دەرەوەی بازنەی ڕێکخستنە سياسيیەكانى ئەم حیزبە بێت، بۆچوونی بەرانبەر بەم حیزبە چۆن بێت؛ هەمان وێنە و هێماش ئاڕاستەی ئەم ڕێکخراوە دەکات. “یەکێتیی ژنانی كوردستان”یش هەڵگری ئایدۆلۆژیای یه‌كێتیی نیشتمانیی كوردستان دەبێت، حیزبە ئیسلامییەکانیش به هه‌مان شێوه. هەروەها بەشێکی سەرەکیی ئەو هۆکارانە کە دەبنە کۆسپ لەبەردەم گەشەپێدانی ڕۆڵی ئافرەتان، بەتایبەتی لە کۆمەڵگەیەکی دواکه‌وتوو و پارێزخواز که کۆمەڵگەیه‌که بنەماکانی مەدەنیەتی دیموکراتیەت تێیدا بەتەواوی گەشەیان نەکردووە. لێره‌دا به گرنگمان زانی پرسیاری بوونی ئافره‌تان له‌ناو دامه‌زراوه مه‌ده‌نییه‌كاندا بكه‌ین، له كۆی 100 ئافره‌ت، به‌رزترین ڕێژه پێیان وا بوو بوونی ئافره‌تان له‌ناو دامه‌زراوه مه‌ده‌نییه‌كان كه‌مه، ئه‌وه‌ش 48%ی ئافره‌تانی پێك ده‌هێنا.
هەندێک جار ڕێگەی ئه‌وتۆ بۆ چارەسه‌ری کێشە کۆمەڵایەتی و ئابووری و سیاسییەکان دادەنرێت لەسەر حیسابی هێشتنەوەی چەوسانەوەی ئافرەت، بۆ نموونە یەکێک لەو ئافرەتانەی کە سەر بە یەکێک لە ڕێکخراوە ئیسلامییە سیاسییەکانە لە کوردستان، لە کۆڕێکدا فرەژنیی بە ڕێگەچارە بۆ کێشەی ئەو ئافرەتانەی کە مێردەکانیان ئەنفال کراون دانا. بەڵام هەر سەبارەت بە هەمان کێشە، ئافرەتێکی سەر بە حیزبێکی چەپ ئەو ڕایەی ڕەت کردەوە. لێره‌دا ئه‌و پرسیاره‌مان ئاڕاسته‌ی ژنان كرد له‌وه‌ی “ڕای پێچه‌وانه له كاری ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان هه‌ستی پێ ده‌كرێت یان هه‌یه؟” له كۆی 100 ئافره‌ت، به‌رزترین ڕێژه به “به‌ڵێ” وه‌ڵامیان دابووەوە كه 42%ی ئافره‌تانی پێك ده‌هێنا. ئه‌وه ده‌مانگه‌یەنێته ئه‌وه‌ی كه پەیوه‌ندیی نێوان ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان و ژنان و خوشكان پەیوه‌ندییه‌كی لاوازه. بۆ زیاتر به‌ڵگه‌هێنانه‌وه، هه‌ر له كۆی 100 ئافره‌ت، 51.5% پێیان وا بوو پەیوه‌ندیی نێوان ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان لاوازه.(چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ل 100 ئافره‌ت له هه‌رێمی كوردستان2022)
كه‌ژاڵ ئه‌حمه‌د نموونه به بەرەی ڕزگاریخوازی ئیسلامی لە جەزائیر ده‌هێنێته‌وه و ده‌ڵێت: “گەڕانەوەی ئافرەت بۆ ماڵەوە و خەریکبوون بە ئیشوکاری ناوماڵ، بە چاکترین چارەسەر بۆ کێشەی بێکارى لە جەزائیردا دادەنرێت بۆ ئەوەی پیاوی بێکار شوێنی ئەم بگرێتەوە و ئافرەتانیش کارەکانیان جێ بهێڵن و خەریکی منداڵ بەخێوکردن بن، چونکە جووڵانەوە ئیسلامییە سیاسییەکان بەشداریکردنی ئافرەت لە کاری سیاسیدا بە مەسەلەیەکی ئایینیی فیقهی لەقەڵەم دەدەن. زۆر جاریش فەرموودەی ‘لن یفلح قوم ولو امرهم لامراة’ دەهێننەوە، واتە ئەو نەتەوە یان قەومە سەر ناکەوێت ئەگەر لەلایەن ئافرەتێکەوە بەڕێوە ببرێت، یان بە واتایەکی دیکە: ئەو قەومە سەر ناکەوێت، ئەگەر لەلایەن ئافرەتێکەوە بەڕێوە ببرێت، یان بە واتایەکی دیکە: کاروباری بەڕێوەبردنی خۆی بداتە دەستی ئافرەتێکەوە، ئەمە بیانووی ئەو لایەنە سیاسی و هێزانە بوون کە ڕێگەیان لە بەشداریکردنی ئافرەت لە کاری سیاسی دەگرت، بەتایبەتی دەسەڵاتی سیاسیی سەرەکی لە وڵاتدا.”(ئه‌حمه‌د،1999،ل26-27)
تەنانەت جیاوازیی ئایدۆلۆژیاى سیاسیی نێوان حیزبەکان، کاریگەریی لەسەر پرسى کۆمەڵایەتى بەگشتى و پرسى ئافرەت بەتایبەتى هەبوو، بۆ نموونە: لەناو پەرلەمانى کوردستاندا، سەبارەت بە یاساکانى بارى کەسی لە 27/3/2008دا، لە هۆڵى یەکى شوبات لە شارى هەولێر، لە کۆنفڕانسێکى فراواندا کە کۆمەڵێک خەڵکى پسپۆڕ و شارەزا و لایەنى پەیوەندیدار و کەسایەتیى ئایینى و کۆمەڵایەتى و یاسایى بەشدارییان تێدا کرد و تێیدا دوو پڕۆژەیاسا خرابوونە ڕوو، یەکێکیان لە لایەنى لیژنەى “فیقهى یاسایى” بۆ پێداچوونەوە و هەموارکردنى لیژنەى پەرلەمان بۆ یاساى بارى کەسێتیی عێراقى، ژمارە 188ى ساڵى 1959، ئەوەى دیکەیان پڕۆژەیەکى دیکەى هەموارکراوى یاسایى لەلایەن لیژنەى داکۆکیکار لە مافەکانى ئافرەتان لە پەرلەمانى کوردستان ئامادە کرابوو. دوابەدواى گفتۆگۆیەکى زۆر، ئاڕاستە فیکری و ئایدیاکان بە شێوەیەکى ئاشکرا لە تاووتوێکردنى یاساکاندا ڕەنگى دەدایەوە. لیژنەى داکۆکیکردن لە مافەکانى ئافرەتان و ژنان لە پەرلەمانى کوردستان لە پڕۆژەى هەموارکراوى یاساى بارى کەسێتیدا داواى یەکسانیی نێوان ژن و پیاو، وێڕاى ڕەتکردنەوەى فرەژنى و دابەشکردنى میرات بەیەکسانیى دەکرد. خاڵى ناکۆکى نێوان لیژنەى فیقهى و لیژنەى داکۆکیکردن لە مافەکانى ئافرەتان لەناو پەرلەمانى کوردستان؛ ئەو پرسانەى سەرەوە بوون، چونکە ئەم خاڵانە لە ڕوانگەى لیژنەى فیقهییەوە بنەمایەکى ئایینییە و گۆڕینى دژى بنەماکانى ئیسلامە، لە کاتێکدا ئەو ئافرەتانەى کە سەر بە حیزبە ئیسلامییەکان بوون، هاوڕا بوون لەگەڵ لیژنەى فیقهى. لێرەدا ئاڕاستە فیکرییەکان، بەتایبەتى فیکرى ئیسلامى و عەلمانى، له‌ناو پەرلەمانى کوردستاندا کاریگەریی لەسەر گۆڕینى یاساکانى بارى کەسی هەبوو.
بۆ زیاتر پاڵپشتیی بۆچوونه‌كانمان، ئه‌و پرسیاره‌مان ئاڕاسته‌ی ئافره‌تان كرد، له‌وه‌ی “ئایا ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان ڕۆڵیان له هه‌مواركردنی یاساكانی تایبه‌ت به ئافره‌تان و جێبه‌جێكردنیان هه‌بووه؟” له كۆی 100 ئافره‌ت، زۆرترین به “نه‌خێر” وه‌ڵامیان دابووەوه، كه 70%ی ئافره‌تانی كێڵگه‌ی توێژینه‌وه‌كه‌مانیان پێك ده‌هێنا.
بەر لە ڕاپەڕین، ئافرەتانی کۆمەڵگەى کوردى خۆیان لە دژایەتیکردنی ئایدۆلۆژیای بەعسدا دەدۆزییەوە. لەبەر ئەوەی خەباتکردن ئەرکی سەرشانی نێر و مێیە و ڕژێمی بەعسیش جیاوازیی لە نێوانیاندا نەدەکرد لە سەپاندنی سزاکان دەرهەق بە سەرپێچیکاران، بەڵام دوای ڕاپەڕین، ئافرەتانی کۆمەڵگەى کوردى خۆیان لەو ئازادییەدا بۆ نەدۆزرایەوە، چونکە حیزبەکانی کوردستان، دواتر پەرلەمانی حکومەتی هەرێمی کوردستان کە هەڕەمی دەسەڵاتن لە مەیدانی سیاسیدا، نەک هەر بەیەکسانی، بەڵکوو بەڕێوەبردنی کارەکانیان نەخستە بەردەستیان. ئافرەت خرایە ناو چوارچێوەیەکی تەسک، تەنیا بۆ پڕکردنەوەی ئەو کەلێنانە بوو کە دەبووایە بگونجایە، یاخود هاوسەنگ بووایە لەگەڵ درووشمەکانی دیموکراتیی بونیادنانی کۆمەڵگەیەکی مەدەنیدا. ئەمە لە لایەک، لە لایەکی دیکەوە دوای ڕاپەڕین ئافرەتان کەوتنە ژێر سیستمێکی پیاوانەی بیرکردنەوە و دەسەڵاتێک کە پیاو دانەریەتی و دەبێت هەر لە بەرژەوەندیی ئەوەدا بێت. جگە لەمە، هەر لەدوای ڕاپەڕین ئافرەتان لەناو کاری ڕێکخراوەیی ڕووبەڕووی ململانێیەکی فیکریی ئایدیایی توند بوونەوە، ئەم ململانێیەش لە چوارچێوەی کۆمەڵگەیەکی باوکسالاریی ئایدیایی و نادروستدا سەری هەڵدا. وێڕای وابەسته‌بوونی ئافرەت بە دەسەڵاتی حیزبەوە، کولتووری عەقڵیەتی سالارانەی پیاو لێرەشدا ڕۆڵی خۆی لە پێکدادانی پرسەکانی تایبەتمەند بەم ڕەگەزەوە بینی، چونکە حیزبێکی سیاسیی ڕێپێدراو لەو کۆمەڵگەیەدا کاری لە پێناو برەودان بە چەمکەکانی دابونەریتی پیاوسالاری و وابەسته‌بوون بە مەزهەبی ئایین دەکرد. لە ئەنجامدا کۆمەڵێک ڕێکخراو بۆ ئافرەتان دامەزرا بەو فکرە و ئایدیایەوه کە خۆی ڕەنگی دەکات، لە بەرانبەر‌دا هەڵوێستی یەکسانخوازه‌کانه، ئه‌مه‌یان بۆ پشتبەستن بە ڕەوتی یەکسانخوازی و پێشکەوتنی مەدەنیەت دژی ئەو کولتوورەی تر وەستانه‌وه، ڕووبەڕووی هەموو جۆرە دابونەریتێکه کە پێشێلی ئازادی و مافی ئافرەت دەکات و ئازاریان دەدات.
لێرەدا دەگەینە ئەوەی کە لە کوردستاندا فرەڕێکخراوەیی لەبەرانبەر فرەئایدۆلۆژیدایە کە ڕاستەوخۆ سەر بە حیزبە سیاسییەکانن کە لە گۆڕەپانی سیاسیدا کار دەکەن، چونکە هەر ڕێکخراوێک زادەی بیرکردنەوەی وابەستەیە بە بەرنامە و میتۆدی ئەو حیزبەی کە ئینتمای بۆ هەیە. باشترین بەڵگە، دوای ڕووخانی ڕژێمی بەعس دەرگا لەبەردەم زۆر حیزبی سیاسی واڵا بوو کە کار بۆ جێبەجێکردنی ئامانجه داڕێژراوەکانیان بکەن. کارکردنی ئافرەتانیش لەناو حیزبەکان شوێن و پێگەی خۆی وەرگرت، بەڵام دەق بە ئایدۆلۆژیایەکی سه‌ر به کولتووری حیزبەکانەوە سەری هەڵدابوو، بەسوننیکردن و بەشیعیکردن لە تێڕوانین و بۆچوونی ئافرەتانی سەر بەم مەزهەبانە ڕەنگی داوەته‌وه، هەروەها بڕیار و ڕاسپاردە و ئه‌و پێشنیارانەی کە ڕێکخراوێکی ئافرەتانی سەر بە حیزبێکی تەیار مەزهەبی، جا چ شیعە یان سوننە بووایە، دەریدەکرد، ئەوا ڕاستەوخۆ لە بەرژەوەندیی سیاسەتی ئەو حیزبە مەزهەبییەیە، بۆ نموونە تا گەیشتە ئەو ئاستەی کە لە خودی پەرلەمانی عێراقدا ئەو ئافرەتانەی کە نوێنەری شیعە یان سووننە یان کورد بوون، هەڵوێستیان هاوهەڵوێست بوو لەگەڵ پیاوە سیاسییەکانی سەر بە هەریەک لەو تەیارە سیاسییانەی ئاماژەمان پێ کرد، تەنانەت ئەگەر بڕیارەکان لە بەرژەوەندیی خودی ئافرەتانیشدا نەبێت. بۆیە دەرکردنی هەر بڕیارێک، مەبەستێکی سیاسیی لە پاڵدا بوو. لێرەشدا ئایدۆلۆژیای فرەیی لە کۆمەڵگەیەکی پێشکەوتوو بە قازانجی ئەو کۆمەڵگەیە کۆتایی دێت، بەڵام لە کۆمەڵگەیەکدا کە بنەماکانی دیموکراتیەتی مەدەنیەت تێیدا گەشەی نەکردووە، ئەوا ئاسەوارێکی نەرێنیی لێ دەکەوێتەوە، کۆمەڵگەی عێراق بەگشتی و کوردستان بەتایبەتی لە سەرەتای ئەم پڕۆسەیەدان و بنەماکانی دیموکراتیەتی مەدەنیەت تێیدا وەک پێویست گەشەی نەکردووە. تەواوی ئەمانە ئەو ڕاستییەمان بۆ ڕوون دەکاتەوە کە ڕێکخراوەکانی ئافرەتان لە ئەنجامی پێویستیی دیتنێک لە ڕوانگەی ئافرەتانەوە بونیاد نەنراون، بەڵکوو لە ئەنجامی گەمە و پێشبڕکێ سیاسییەکاندا ئاوا بوون، ڕێکخستنێک گەر لەسەر بنەمای پێویستییەکی ئایدۆلۆژی لەدایک ببێت، ئەوە دەبێتە خاوەن دڵسۆزترین و چاکترین کەسانێک کە پابەندی ئەو هزرە سەرەکییەن و ئەو بەرپرسیاریەتییە نیشان بدەن کە ڕێکخستن دەکاتە واقیعێکی گونجاو لەگەڵ ڕاستییەکانی ژیانیدا، هەر ئەو کۆمەڵە چالاکەش بەرەو ئەو هزرە دەبات و دەشیپارێزێت، پاشان دەیکەنە ناوەندێک بۆ بەدەنگەوەهاتنی کێشەکانی ئافرەتان.
ئەمانەی خوارەوە ناوی هەندێک لە ڕێکخراوەکانی ئافرەتانە کە سەر بە حیزبەکانن:
یەکەم: ڕێکخراوەکانی سەر بە حیزبە سیاسییەکان
- یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان
- کۆمەڵەی ئافرەتانی کوردستان
- یەکێتیی ژنانی کوردستان
- یەکێتیی ئافرەتانی ئاشووری
- کۆمەڵەی ئافرەتانی شیوعی
- یەکێتیی ئافرەتانی دیموکراتی کوردستان
- یەکێتیی ئافرەتانی تورکمان
- بزووتنەوەی ئافرەتانی نەتەوەیی کوردستان
- یەکێتیی ئافرەتانی پارێزگارانی کوردستان
- یەکێتیی خوشکانی ئیسلامیی کوردستان
- یەکێتیی خوشکانی ئیسلامی
- یەکێتیی ئافرەتانی کۆمۆنیستی
- یەکێتیی ئافرەتانی تورکمانی میللیی کوردستان
- بزووتنەوەی ژنانی کوردستان
- کۆمەڵەی خانمانی میللیی کوردستان
- ڕێکخراوی سەربەخۆی کوردستان
- کۆمەڵەی ژنانی کوردستان
دووەم: سەنتەر و ڕێکخراوە ناحکومییەکان (N. G. O) کە کار لە بواری ڕێکخراوەیی ئافرەتاندا دەکەن:
- سەنتەرى خاتوو زین
- سەنتەری ڕووناهی
- ڕێکخراوی سابات
- ڕێکخراوی سایە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژ بە ژنان
- ڕێکخراوی خانزاد بۆ ڕۆشنبیریی کۆمەڵایەتی
- ناوەندی ڕاگەیاندنی ڕووناکبیریی ژنان
- ڕێکخراوی ئاسوودە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژیی دژ بە ژنان
- سەنتەری شاویشکا بۆ ڕۆشنبیریی ئافرەتان
- ڕێکخراوی تواناسازیی ئافرەتان
به‌شی دووه‌م:
سیاسه‌تی گرنگیدان به پرسی ژن
كاتیگۆری یه‌كه‌م:- سیاسه‌تی گرنگیدان به پرسی ژن له‌لایه‌ن حیزبه سیاسییه‌كانەوە
ڕێکخراوەکانی ئافرەتان لە پێناو بەدیهێنانی مافە کۆمەڵایەتی و سیاسی و ئابووری و فەرهەنگییەکانی ئافرەتان لە کۆمەڵگەدا دامه‌زراون، دژی هەموو ئەو بیره نه‌ریتییه کولتوورییە کۆن و دواکەوتووەن کە ڕۆڵی ئافرەت دەخاتە پلە دووی پەراوێزەوە. هابیل یوسف پێی وایه لەدوای ڕاپەڕینەوە چەندین ڕێکخراوی ژنان دامەزراون، بوون بە درێژەپێدەری خەبات لە پێناوی بووندا، هه‌روه‌ها ده‌ڵێت: “ڕێکخراوەکانی ئافرەتان لە کاریگەرییە نەرێنییەکانی ڕەوشی سیاسی و ئابووری وای کرد سەرجەم ڕێکخراوەکانی ئافرەتان ببن بە بەشێک لە دەزگا حیزبییەکان، سەربەخۆیی پێشکەوتنخوازییشیان بەندە بە چەندایەتی و چۆنایەتیی ئایدۆلۆژیای حیزبەکانەوە، هەر بۆیە هەندێک ڕێکخراو سەربەخۆییان زیاترە و بۆچوونەکانیان پێشکەوتووانەترە. هەر ئەم فاکتەرە سەرچاوەی ئەوە بوو کە لە دەرەوەی حیزبی کوردیدا بزاوتێک دروست نەبێت کە بەرساتی بزاوتێکی فێمینیزمی بێت و پانتاییەکی سەربەخۆی بۆ بەمرۆڤکردنی کێشەی مێینەی کوردی هەبێت”(یوسف،1997،ل35)
پێمان وایه بەکارخستنی کێشەی مێینە لەلایەن حیزبی کوردییەوە تەنیا ڕووپۆشکردنی بەرنامە و پڕۆگرامەکەیەتی بۆ ئەوەی وەک حیزبێکی دیموکراسی یان مۆدێرن ناوزەند بکرێت. لە هەردوو قۆناغی پێش و پاش ڕاپەڕین، ئافرەتانی کوردستان کەم تا زۆر هاتوونەتە ناو گۆڕەپانی سیاسەتی حیزبەوە. بەر لە ڕاپەڕینیش، ئافرەتان لە ڕێکخستنەکانی ناوشاردا بوون، لە شاخیش هاوشانی پێشمەرگە درێژەیان بە خەبات دەدا لەگەڵ برا و باوک و مێرەدەکانیاندا. لەدوای ڕاپەڕین بوار ڕەخساوتر بوو بۆ ئەوەی بە شێوەیەکی بەرفراوانتر لە هەموو بوارێکدا کە پێشتر بەو قەبارەیەوە فەراهەم نەکرابوو بکەونە کارکردن، بەڵام کارکردنی ئافرەت لە سیاسەتدا ڕاستەوخۆ لەلایەن حیزبەکانەوە قۆزراویەوە بۆ بەکارهێنانی ئامانجی پارتایەتیی دانانی ئافرەت لە دەسەڵاتی بەڕێوەبردنی یەکە و دامەزراوەکانی کۆمەڵگە.
مەهاباد قەرەداغی لە کتێبی “شەرەفنامە”دا دەڵێت: “ئەو ژنانەی کە گەیشتوونەتە پلەکانی دەسەڵات لە کوردستاندا، تەنها ئەوانەن کە ئەندامی هەردوو حیزبی دەسەڵاتدارن، لەبەر ئەوەی پێشکەوتنخواز و دیموکرات و مەدەنی نین، بایەخێکی ئەوتۆیان بۆ ئافرەتان و گەشەدان بە توانای ئافرەتان و بوارى کۆمەڵایەتی نییه، چۆنایەتیی بیرکردنەوە و تێڕوانینیان بۆ ئافرەت و سیاسەتبازی بە هەمان شێوەیە.” هەروەها دەڵێت: “هەر کارێک لەگەڵ بەرژەوەندیی حیزبەکەیدا نەبێت و وه‌یه‌‌ک نەکەوێت، با بۆ پرسی ئافرەتانیش جێگای بایەخ بێت، ئەوان گرنگیی پێ نادەن، تەنیا لە کاتێکدا دەنگیان دەبیسترێت کە لە پرسی ئافرەت بدوێن، کاتێک فەرمان لەسەرووی حیزبەکەیەوە درابێت.(قه‌ره‌داغی،2004،ل78)”
هه‌ر سه‌باره‌ت به‌م بابه‌ته، ئه‌و پرسیاره‌مان ئاڕاسته‌ی ئافره‌تان كرد له‌وه‌ی “پێت وایه ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان ڕۆڵیان له به‌ده‌ستهێنانی پایه حكومییه‌كان بۆ ئافره‌تان هه‌بوو؟” له ئه‌نجامدا به‌رزترین ڕێژه له كۆی 100 ئافره‌ت، پێیان وا بوو “نه‌خێر” ڕۆڵیان نه‌بووه، كه له 44.5%ی پێك ده‌هێنا. ئه‌م ده‌رئه‌نجامه ئه‌وه‌مان پیشان ده‌دات كه زیاتر پیاوانی ده‌سه‌ڵاتداری ناو حزبه‌كان ڕۆڵیان له دانانی ژنه‌كان له پێگه ئیداری و حیزبییه‌كان هه‌بووه نه‌ك ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان.(چاوپێكه‌وتن ه‌گه‌ڵ 100 ئافره‌ت،2022)
لێره‌دا پێمان وایه پرسی ژن تا ئێستا نه‌گه‌یشتووەته ئه‌و ئاسته‌ی كه وه‌كوو پرسێكی گشتی و مرۆیی كاری له‌سه‌ر بكرێت، ته‌نانه‌ت حیزبه سیاسییه‌كان ئه‌گه‌ر كاریشیان له‌سه‌ر ئه‌م پرسه كردبێت؛ له دیدێكی فراوانه‌وه نه‌بووه، به‌ڵكوو ئه‌م پرسه‌یان له ڕووده‌رخستنی چه‌ند ژنێك كورت كردووەته‌وه كه بیكه‌ن به نموونه‌ی مافپێدانی ئافره‌تان له كۆمه‌ڵگەدا. ئه‌وان وا ده‌زانن ئه‌گه‌ر له ڕووی ئیداری یان سیاسی و ئابوورییەوە پێگه‌یه‌كیان به ژنێك دا، كه‌واته ژن په‌راوێز نه‌خراوه و پێگه‌ی خۆی له‌لایه‌ن ده‌سه‌ڵاته‌وه هه‌یه، بێ ئه‌وه‌ی بزانێت كه ئه‌وان لێره‌دا ماف و ئیمتیازیان داوه‌ته “یه‌ك ئافره‌ت نه‌ك كۆی ئافره‌تەکان”. گرنگه ده‌سه‌ڵات له‌و بیركردنه‌وه‌یه ده‌ربچێت. كاتێكیش كه به عەقڵیه‌تی ماف و ئیمتیازات پێگه‌كان له‌سه‌ر كه‌سه‌كان به‌گشتی و ئافره‌تان به‌تایبه‌تی دابه‌ش ده‌كرێت، نه‌ك له‌سه‌ر بنەمای به‌رپرسیاریه‌تی و شاره‌زایی و لێهاتوویی و به‌توانایی، ئه‌وا كاره‌كته‌ران كاره‌كته‌ری ئه‌كتیڤ نابن، به‌ڵكوو زیاتر پاسیڤن.
جگە لەمە، جیاوازی لەنێوان ئەندامێکی “ئافرەت یان ژن یان خوشک و خانم”ی چەند حیزبێکدا لەوەدا نابینرێتەوە کە هەر هەموویان ملکەچی بڕیاری ستراتیژیی حیزبەکانیانن، بەڵکوو کێشەیەکی دیکە بەزەقی خۆی دەنوێنێت، یەکێکە لە ئەنجامە دیارەکانی دەسەڵاتی باوکسالاری لەنێوان حیزبی کوردیدا، ئەوەیە ئەگەر ژنێک، ئافرەتێک، خوشکێک هێز و دەسەڵاتی حیزبەکەی لە پشتەوە نەبێت، ئەوا هیچ پایە و پۆستێکی پێ نادرێت. بوونی ئەم ناتەواویی ئیزدواجیەتە بۆ ئەو پرسیارە دەگەڕێتەوە ئایا چ سیاسه‌تێك له‌پشت عه‌قڵی كاره‌كته‌ری سیاسییه لەناو حیزبه‌كان به‌رانبه‌ر به پرسی ژن و چۆن كار له‌سه‌ر ئه‌م پرسه ده‌كات؟
خاڵێكی تر، ئه‌وه‌ی له هه‌رێمی كوردستاندا تێبینی ده‌كرێت، میراتی سیاسی و مانه‌وه‌ی بۆ ئه‌كته‌ره كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كان هه‌ر له‌و كایه‌دا خۆی قه‌تیس نه‌كردووه، به‌ڵكوو ئه‌م مۆدێله له بواری ڕۆشنبیری و ئابووری و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئایینیدا هه‌یه. كاتێك ڕۆشنبیرێك هه‌ڵده‌كه‌وێت، ڕاسته‌وخۆ ئه‌و وێنا و ئیماژه بۆ نه‌وه‌كانی ده‌گوازێته‌وه، هه‌موو ئه‌ندامانی ئه‌م خێزانه له په‌نای ئه‌و كۆنترۆڵی ئه‌م دۆخه ده‌كه‌ن، ئه‌مه له كاتێكدایه مه‌رج نییه هه‌موو جارێک ئه‌گه‌ر باوك شاعیر بوو؛ كوڕه‌كه‌شی هه‌مان به‌هره‌ی هه‌بێت.
سەرۆ قادر لە کتێبی “ئافرەت، کێشەیەک بە درێژایی مێژوو”، بەپێچەوانەوە بۆچوونەکانی ڕوانگەیەکی ئەرێنییە بەرانبەر بەم مەسەلەیە، دەڵێت: لاباڵەکانی ناو بزووتنەوەی ڕزگاریخوازی کوردستان هەستان به دامەزراندنی ڕێکخراوی تایبەت بە ئافرەتان، ئەو ڕێکخراوانە بەشێکی جیانەکراوەی حیزبەکان بوون، لە هەڵوێستی کردەوەی سیاسیدا یەکسەر سەنگەریان بۆ دادەنرا. پێی وایە لایەنی هەره باشی ئەرێنیی ئەم ڕێکخراوە ئەوە بوو کێشەی ئافرەت و لایەنی کەم مافەکانیان کردە بەشێک لە کولتووری شۆڕشگێری، لە ڕووی کۆمەڵایەتییشەوە شەرعیەتی شۆڕشگێڕیان پێی دا، هەر بۆیە دەبینین کێشەی مێینەی کوردی لە بەرنامەی پێڕەوی حیزبی کوردیدا لەنێوان تیۆری و پراکتیکیدایە.(قادر،2002،ل68)
جۆرێک لە ئیزدواجیەت ده‌بینین، بۆ نموونە یەکێک لەو کێشانەی کە ئەو ڕایەمان دەسەلمێنێت ئەوەیە هەندێک حیزب هەن لە بەرنامەی پێڕەودا فرەژنی ڕەت دەکەنەوە، یان قەدەغەی دەکەن، بەڵام لە واقیعدا ناتوانن پیادەی بکەن. جگە لەمەش، ڕەوتە ئیسلامییەکان بە پشتبەستن بە فەلسەفە و شەرعی سوننەتی ئیسلامی و قورئان لەگەڵ ئەو ڕایەدان. هابيل ده‌ڵێت: “باشتر وایە حیزبی کوردی ڕاستگۆیانە مامەڵە لەگەڵ ئەو حاڵەتەدا بکات”.(یوسف،1997،ل36)
له ڕێكه‌وتی 27/3/2008دا، له كۆنفڕانسی باڵای هه‌مواركردنی یاسای باری كه‌سێتی له هۆڵی یەکی شوبات، پاش تاووتوێكردنی ئه‌و یاسایه له‌لایه‌ن دوو لیژنه‌وه، پاشانیش گفتوگۆكردنی له‌ناو په‌رله‌مانی كوردستان، ئه‌وه‌ی تێبینیم كرد ئاڕاسته پێچه‌وانه‌كانی نێوان پارته سیاسییه‌كانی ناو په‌رله‌مان و به‌تایبه‌تی ئه‌و ئافره‌تانەی كه پاڵێوراوی حیزبه‌كان بوون، ببووه هۆی قووڵكردنی كێشه‌كان و پێكدادانی فیكری دروست ده‌بوو، به‌تایبه‌تی ئه‌وانه‌ی فیكری ئیسلامى و فیكری فێمێنیستى سه‌ر به حیزبه چه‌په‌كان.
كاتێك كه ئه‌و پرسیاره ده‌ورووژێنرێت كه پرسی ژن له‌لایه‌ن حیزبه‌كانه‌وه په‌راوێز خراوه یان نا، من پێم وایه په‌راوێز نه‌خراوه، به‌ڵكوو له‌لایه‌ن سیاسییه‌كانه‌وه به‌كار هێنراوه، چونكه جیاوازییەكی زۆر له‌نێوان په‌راوێزخستنی پرسێك له كۆمه‌ڵگه له‌گه‌ڵ به‌كارهێنانی وه‌ك وه‌سیله‌یه‌ك بۆ ئامانجه تایبه‌تییه‌كان هه‌یه. من پێم وایه پرسی ژن تا ئه‌و ئاسته كه‌ڵكی لێ وه‌رگیراوه تا ئامانجێكی تایبه‌تی پێ پێكراوه، به‌پێچه‌وانه‌وه حیزبه‌كان ئه‌وانیان كردووەته وەسیله‌یه‌ك بۆ جوانكردنی ئیماژی خۆیان، بۆ نموونه سه‌ركردایه‌تیی حیزبه‌كان به شێوه‌یه‌كی گشتی، له نزیكبوونه‌وه‌ی ژنه‌كانیش له حیزب، واتە له‌پێشه‌وه‌بوون له كاری حیزبی و سیاسی، ئه‌و ژنانه‌ن كه كه‌سه نزیكه‌كانی سه‌ركردایه‌تیی حیزبه‌كانن. ئه‌و به‌هێزكردنه‌ی پێگه‌ی ژن كه باسی لێوه ده‌كرێت، ته‌نیا ئه‌و كه‌س و ژنه نزیكانەن كه له سه‌ركردایه‌تیی سیاسیی حیزبه‌كانه‌وه نزیكن، چونكه تا ئێستا له‌سه‌ر عەقڵیه‌تی به‌رپرسیاریه‌تیی كاركردن و توانا ئه‌م پێگانه نه‌بووه، به‌ڵكوو له‌سه‌ر بنەمای ئیمتیازات بووه، هه‌ندێک جاریش زۆر به‌ده‌گمه‌ن له‌سه‌ر ئه‌ساسی مەغدووریه‌ت بووه.
كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی كۆمه‌ڵگه‌یه‌كی خێڵه‌كی و باوكسالاره، ده‌بێت پێمان سه‌یر نه‌بێت كه سیستمی سیاسی و حیزبی له‌سه‌ر هه‌مان ڕێره‌و بێت، تا ئێستا حیزبه سیاسییه‌كان لەو قاوغه ده‌رنه‌چوون، بگره هه‌ڵبژاردنه‌كانیش بۆ ده‌ستنیشانكردنی پێگه سیاسی و حیزبی و ئیدارییه‌كان له‌سه‌ر عەقڵیه‌تێكی خێڵه‌كییه، زۆر به‌ده‌گمه‌ن ده‌بینین ئافره‌تێك له پێگه‌یه‌كی ئیداری یان سیاسی یان حیزبیدا دابنرێت له‌سه‌ر بنەمای ئه‌وه‌ی كه به‌توانایه، بگره پێوه‌ری ئه‌وان بۆ دانانی ئافره‌تیش له‌سه‌ر بنچینه‌ی “كچ و ژنی فڵان به‌رپرسه، یان فڵان عەشیره‌ته”یە، ئه‌مه‌ش به‌لای منه‌وه باشترین وێنه‌یە كه ئه‌وه نیشانی كۆمه‌ڵگه ده‌دات كه تا ئێستا حزبه سیاسییەكان به شێوه‌یه‌كی ڕێژه‌یی متمانه‌یان به توانای ئافره‌ت نییه، ئه‌گه‌ر ئافره‌تیش دابنێن له‌و پێگانه، وه‌كوو له سه‌ره‌وه باسم كرد كه كێ داده‌نێن، دووش بۆ ئه‌وه‌ی حزبه سیاسییه‌كان له‌و ڕێگەیه‌وه لافی دیموكراسی لێ بده‌ن و مه‌ده‌نیبوونی خۆیان بسه‌لمێنن.
كاتیگۆری دووه‌م:-
پڕۆسه‌ی سیاسی و گۆڕانی ڕه‌وشی ژن
ژنانی كۆمه‌ڵ به‌ر له‌وه‌ی ژن بن، ئه‌وا تاكێكی ئه‌و كۆمه‌ڵگه‌یه‌ن و به ده‌رئه‌نجامه‌كان كاریگه‌رن. له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا پرسی ژن له ڕێگەی ڕێكخراوه‌كانی “ژنان، ئافره‌تان، خوشكان و خانمان”ەوە خراونەته ناو چوارچێوه‌یه‌كی حزبییه‌وه، كه ئه‌مه‌ش به بۆچوونی من خزمه‌ت به مه‌سه‌له‌ی ئافره‌ت ناكات وه‌كوو پێویست، چونكه پێش ئه‌وه‌ی پرسی ژن پرسێكی سیاسی بێت له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی، پرسێكی مرۆیی و كۆمه‌ڵایه‌تییه. ته‌نانه‌ت ئایدۆلۆژیای سیاسییه‌كان زۆر جار ده‌بینین كاریگه‌ریی نەرێنیی له‌سه‌ر پرسی ژن داناوه و پرسی ژنیان كردووەته قوربانی فیكری سیاسی. بۆ نموونه؛ له گۆڕینی یاساكانی تایبه‌ت به باری كه‌سی له په‌رله‌مانی كوردستان، ململانێ سیاسییه‌كان و سه‌پاندنی ئایدۆلۆژیی سیاسی و ئاڕاسته پێچه‌وانه‌كانی نێوان پارته سیاسییه‌كانی ناو په‌رله‌مان، بەتایبه‌تی ئه‌و ئافره‌تانەی كه پاڵێوراوی حیزبه‌كان بوون، ببووه هۆی قووڵكردنی كێشه‌كان و پێكدادانی فیكری له نێوانیاندا دروست ده‌بوو.
پڕۆسه‌ی سیاسی به‌شێكه لە كۆمه‌ڵگه. هه‌ر چه‌نده پڕۆسه‌ی سیاسی له گه‌شه‌سه‌ندندا بێت، ئه‌وا كۆمه‌ڵگه گۆڕانی به‌سه‌ردا دێت و به‌ره‌و گه‌شه‌سه‌ندن هه‌نگاو ده‌نێت، چونكه سیاسه‌ت كو‌لتوور دروست ده‌كات. بۆیه سیاسه‌تێكی خێڵه‌كی و عه‌شایەری، کۆمه‌ڵگه‌یه‌كی خێڵه‌كی و عه‌شایەریت بۆ به‌رهه‌م دەهێنێت و یاساكانی ئه‌و وڵاته‌ش هه‌ر له‌و چوارچێوه‌یه‌دا ده‌بێت، ده‌سه‌ڵاتێكی ئایینی و مه‌زهه‌بیی وه‌كوو ئه‌وه‌ی ئه‌مڕۆ له عێراقدا هه‌یه بۆ نموونه. دوای ڕووخانی ڕژێمی به‌عس، ده‌سه‌ڵاتێكی مه‌زهه‌بی و ئایینی ده‌ستی به‌سه‌ر پڕۆسه‌ی سیاسیدا گرت، كو‌لتوورێكی مه‌زهه‌بیی به‌سه‌ر كۆمه‌ڵگه‌دا سه‌پاند، ته‌نانه‌ت له ده‌ركردنی یاساكانی تایبه‌ت به ڕه‌وشی ژنان هه‌ر له‌و ڕوانگه‌یەوە بوو.
عێراق یەکێکە لەو دەوڵەتانەی کە واژووی لەسەر جێبەجێکردنی جاڕنامەی گەردوونیی مافی منداڵان کردووە، بەڵام هەر خۆی پێچەوانەی ئەو جاڕنامەیە دەجووڵێتەوە. لە یاسای باری کەسێتیی ژمارە ١٨٨ی ساڵی ١٩٥٨ کە لە هەرێمی کوردستانیش بەکار دەهێنرێت، بە یاسا ڕێگە بە هاوسەرگیریی پێشوەختە دراوە.
لە بڕگەی دووی مادەی هەشتی یاساکەدا باس کراوە: کچان دەتوانن لە تەمەنی ١٥ ساڵییەوە بەشوو بدرێن، “ئەگەر زەروورەتێکی ئەوتۆ هەبوو”، ئەوەش بە ئامادەبوونی کەسی یەکەم (وەلی ئەمر) دەکرێت.
ئەم یاسایە لە هەرێمی کوردستاندا لە ساڵی ٢٠٠٨ هەموار کرایەوە، ئەو تەمەنەی لە ١٥ ساڵییەوە بۆ ١٦ ساڵی گۆڕی، بە مەرجێک کەسی یەکەمی کچەکە (وەلی ئەمر) ئامادە بێت، هەروەها لە ڕووی جەستەییەوە گونجاو بێت.(ته‌ها،21/12/2020 – 7:37:22 am)
چیمەن ئەحمەد خورشید پارێزەرێکی مافی ژنانە لە شاری کەرکووک، سەبارەت بە هۆکاری نەبوونی یاسایەک بۆ پاراستنی ژنان لە عێراق، پێی وایه: “یەکێک لەو کێشانەی کە ئاستەنگە لەبەردەم ڕێکخراوەکانی پارێزگاریکردن لە ژنان، پەسەندنەکردنی یاسای توندوتیژیی خێزانییە. وەکوو پارێزەرانی ڕێکخراوەکانی مافی ژنان لە ساڵی ٢٠٠٥ تا ئێستا هەوڵی پەسەندکردنی ئەم یاسایە دەدەین، بەڵام تا ئێستا لە ئەنجوومەنی نوێنەرانی عێراق پەسەند نەکراوە. هۆکاری پەسەندنەکردنی یاسای توندوتیژیی خێزانی دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەی عەقڵیەتی پیاوسالاری زاڵە لەسەر پەرلەمان و دادگاکانی عێراق، لە دادگاکانی عێراق پەیماننامە نێودەوڵەتییەکان سەبارەت بە توندوتیژی بەکار نایەت”(كركوكی، Dec 2020, 12:26.)
بۆ به‌رجه‌سته‌كردنی پڕۆسه‌ی ڕاسته‌قینەی دیموكراسی، كۆمه‌ڵگه پێویستی به گۆڕانی پڕۆسه‌ی سیاسییه له ئاڕاسته‌یه‌كی سه‌ركوتكارانه‌وە به‌ره‌و ئاڕاسته‌یه‌كی دیموكراسی و دادپه‌روه‌رانه هه‌نگاو بنێت.
پێمان وایه له‌ناو پڕۆسه‌ی سیاسیدا له هه‌رێمی كوردستان، پرسی ژن له‌ناو حیزبه عەلمانییه‌كان له پاشه‌كشه‌دایه، چونكه ئه‌و ژنانه‌ی كه له سه‌ره‌تادا زۆر به‌گه‌رموگوڕی به‌شدارییان له پڕۆسه‌ی سیاسیدا كرد، وه‌كوو پێویست پشتگیرییان لێ نه‌كرا، بگره زۆر جار بوونه قوربانیی ململانێ سیاسییه‌كانی نێوان حیزبه‌كان. وێڕای ئه‌وه‌ش، له‌ناو خودی ئه‌و حیزبه سیاسییه‌ی كه كاریان تێدا ده‌كرد، په‌راوێز ده‌خران و وه‌كوو پێویست پشتگیری نه‌ده‌كران، بگره زۆر جار تۆمه‌تی ئه‌خلاقی و شكاندنی كه‌سایه‌تییان بۆ دروست ده‌كرا، نموونه‌ی ئه‌و ژنانه “شادی نه‌وزاد”ه. شادی نه‌وزاد ده‌ڵێت: “به‌شداریكردنم له پڕۆسه‌ی سیاسی بۆ یه‌كه‌م جار له جووڵانه‌وه‌ی نه‌وه‌ی نوێ له ساڵی 2017دا وه‌كوو كادری پێشكه‌وتوو له سنووری سلێمانی كارم كرد. به‌ر له به‌شداربوونم له جووڵانه‌وه‌ی نه‌وه‌ی نوێ، وه‌كوو خۆبه‌خشێك له‌گه‌ڵ ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی كارم ده‌كرد. دوایی به هۆی ئه‌وه‌ی جووڵانه‌‌وه‌كه پێچه‌وانه‌ی كارنامه‌كه‌ی كاری ده‌كرد، ئێمه‌ش هه‌ڵوێستمان وه‌رگرت و به‌یاننامه‌مان ده‌كرد، ئه‌مه بووه هۆی ئه‌وه‌ی تۆمه‌تم بۆ دروست بكه‌ن. له ساڵی 2019 دا له جووڵانه‌وه‌ی نه‌وی نوێ ده‌ستم له‌كار كێشایەوه.”
ئه‌مه و چه‌ندان نموونه‌ی تری له‌و شێوه‌یه هه‌ن كه بوونەته هۆی ئه‌وه‌ی ژماره‌یه‌كی زۆر له ژنان له كاری سیاسی دوور بكه‌ونه‌وه، نموونه‌ی ئه‌و ژنانه زۆرن، به‌ڵام ئه‌م نموونه‌ی سه‌ره‌وه یه‌كێك له‌وان بوو.
ئه‌گه‌ر واقیعی كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی له‌م باره‌یه‌وه بخوێنینه‌وه، له‌ناو حیزبه ئیسلامییه‌كاندا ئه‌م حاڵه‌تانه بوون زیاتر توانییان كاریگه‌ری له‌سه‌ر پرسی ژن بكه‌ن، نه‌ك حزبه لیبراڵ و سۆشیالدیموكراته‌كان، بێگومان فاكته‌ره دینییه‌كان لێره‌دا هاوكار بوون، چونكه ستراكتوری كۆمه‌ڵگه‌ی كوردی زیاتر باڵی ئایینی به‌سه‌ریدا زاڵه و حیزبه ئیسلامییه‌كانیش توانییان له پرسه‌كانی ژن ئه‌م لایه‌نه بقۆزنه‌وه. ئه‌مه‌ش گۆڕانكارییه‌كه‌یه و ژنانی ناو حیزبه ئیسلامییه‌كان له هه‌رێمی كوردستان زۆر به‌ده‌گمه‌ن ڕووبه‌ڕووی ئه‌و حاڵه‌ته ده‌بنه‌وه.
*كاتیگۆری سێیه‌م:
-سیستمی كۆتا بۆ ئافره‌تان
د.سه‌وسه‌ن ساڵح ئه‌لحه‌ز‌ره‌می ده‌ڵێت:”ئامانج له كۆتا، ته‌نیا گه‌یاندنی ئافره‌ت به په‌رله‌مان نییه، به‌ڵكوو له‌وه زیاتر مه‌به‌ست لێی گه‌نگه‌شه‌كردنی پرس و كوژرانی ئافره‌تان و به‌شداریكردنیه‌تی له پڕۆسه‌ی بونیادنان وگه‌شه‌سه‌ندندا، وه‌ك ده‌روازه‌یه‌ك بۆكه‌مكردنه‌وه‌ی ئاسته‌نگه‌كانی به‌رده‌م نوێنه‌رایه‌تیی په‌رله‌مانیی ئافره‌تان.” (ئه‌لحه‌ز‌ره‌می،2019)
له پڕۆسه‌ی سیاسیدا له هه‌رێمی كوردستان، هه‌وڵ درا ڕێژه‌ی به‌شداریی ژن له‌ناو پڕۆسه‌ی سیاسیدا به‌رز بكرێته‌وه بۆ ئه‌وه‌ی زیاتر ڕۆڵیان هه‌بێت. ئه‌وه بوو یاسای هه‌ڵبژاردن هه‌موار كرایه‌وه و ڕێژه‌ی كۆتا بۆ ژنان له هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجوومه‌نی نیشتمانیی كوردستان و ئه‌نجوومه‌نی پارێزگاكان دانرا و كرا به 30%، ئه‌ویش به پێی یاسای ژماره 2 و 4 و 7ی ساڵی 2009، كه هه‌مواركراوی ماده‌ی چواره‌م له یاسای هه‌ڵبژاردنه‌كانی ئه‌نجوومه‌نی نیشتمانیی كوردستان – عێراق، ژماره 1ی ساڵی 1992، له باره‌ی ڕێژه‌ی به‌شداریی ئافره‌ت له په‌رله‌مانی كوردستان و ئه‌نجوومه‌نی پارێزگاكان و به‌شداریی ئافره‌ت و گه‌یشتنی به ئاستی دادوه‌ری (ره‌فیق،2018،ل26)
له لایه‌كی تر هاتنه‌كایه‌وه سیستمی كۆتا له‌ناو پڕۆسه‌ی سیاسیدا بۆ ژنان له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا، ئه‌م سیستمه دوو لایه‌نی هه‌یه، لایه‌نی ئەرێنی و لایه‌نێكی نەرێنی، لایه‌نه ئەرێنییەکەی ئه‌وه‌یه هانده‌ری ژنانه بۆ به‌شداریكردنیان له پڕۆسه‌ی سیاسی و كۆمه‌ڵایه‌تی و ئابووری. ئه‌مه وه‌ك ئامانج شتێكی ئەرێنییە. لایه‌نی نەرێنی ئه‌وه‌یه كه وا ده‌كات ئافره‌تان له‌سه‌ر حازری بێ ماندووبوون پێگه‌كان وه‌ربگرن، نه‌ك له ڕێگەی شاره‌زایی و لێهاتوویی خۆیان فه‌رز بكه‌ن به‌سه‌ر ئه‌رزی واقیعدا .
لوقمان مسته‌فای نووسه‌ر پێی وایه: “هەر خانمێک لە ڕێگەی سیستمی کۆتاوە بگاتە ئەنجوومەنی یاسادانان، وا لێک دەدرێتەوە کە بە هەوڵ و توانا و لێهاتوویی خۆی نەگەیشتووەتە پەرلەمان، بەڵکوو ئەوە بەخت یاوەری بووە و لە ڕێگەی کۆتاوە گەیشتووە. بەشی زۆری ئەو ئافرەتانەی لە ڕێگەی کۆتاوە دەگەنە پەرلەمان، شارەزایی و لێهاتوویی ئەوەیان نییە بتوانن کاری سیاسی و ئەرکی سەرشانیان بەباشی بەڕێوە بەرن.”(صالح, 18/12/2019)
پێمان وایه كۆتا؛ ئافره‌تی چالاکت له كۆمه‌ڵگه بۆ دروست ناكات، ئا لێره‌شدا بێگومان له بڕیاره چاره‌نووسسازه‌كانیش هه‌ڵویستی لاواز ده‌بێت. لایه‌نێكی تری ئه‌وه‌یه كه ئه‌وان ته‌نیا وه‌كوو ڕێژه و چه‌ندایه‌تی مامەڵه له‌گه‌ڵ پێشكه‌وتنه‌كانی پرسی ژندا ده‌كه‌ن، نه‌ك له ڕووی چۆنیه‌تییه‌وه. هه‌روه‌ها ئافره‌تانی كۆمه‌ڵگه پێویستیان به ڕێژه نییه وه‌كوو دیكۆرێكی سیاسی به‌كاریان بهێنن، ئه‌وان پێویستیان به‌و ئافره‌ته‌یه كه داكۆكیكاری پرسی ئه‌وان بێت له ڕووی مرۆییه‌وه. ده‌پرسین ئه‌و ژنه‌ی كه نه‌یتوانیبێت ڕۆڵی خۆی له‌ناو كۆمه‌ڵگه ببینێت و كاریگه‌ریی هه‌بێت، كاره‌كته‌ری خۆی له‌سه‌ر ئه‌رزی واقیع نه‌سه‌پاندبێت و متمانه‌ی هاوڵاتییان به شێوه‌یه‌كی گشتی و ئافره‌تان به‌تایبه‌تی به‌ده‌ست نه‌هێنابێت، بێگومان له ڕێگەی كۆتاشه‌وه دابنرێت، كاریگه‌ری لاوازی ده‌بێت، بۆچی؟ چونكه ئه‌و له سه‌ره‌تاوە نه‌یتوانیوه ده‌نگی جه‌ماوه‌ر به‌ده‌ست بهێنێت، ئه‌و نه‌گه‌یشتووەته ئه‌وه‌ی كه هاوڵاتییان ئه‌و ڕۆڵه‌یان له‌و كاره پێ بده‌ن، باشه چۆن حیزبه‌كان زاتی ئه‌وه ده‌كه‌ن ئه‌و ڕۆڵه‌ی پێ بده‌ن. بۆیه گرنگه ژن به هه‌وڵی خۆی پێگه‌كان به‌ده‌ست بهێنێت، چونكه متمانه‌ی هاوڵاتییان گه‌ره‌نتیی سه‌ركه‌وتنی كاره‌كه‌یه‌تی، جا چ ژن یان پیاو بێت.
گرنگه بزانرێت تا چه‌ند توانیویانه به عەقڵیه‌تی ژنان له كێشه‌ی ژنان بیر بكه‌نه‌وه، ئه‌وان چونكه له ڕێگەی حیزبه سیاسییه‌كانه‌وه گه‌یشتوونه‌ته په‌رله‌مان، بۆیه بیركردنه‌وه‌ی ئه‌وان وه‌كوو بیركردنه‌وه‌ی حیزبه‌كانه و هه‌ڵگری ئایدۆلۆژیا و فه‌لسه‌فه‌ی ئه‌و حیزبه‌یه. نموونه‌شم له سه‌ره‌وه له‌سه‌ر ئه‌م بابه‌ته هێنایه‌وه، له‌وه‌ی هه‌ر چه‌نده ژنێكی سه‌ر به پارته ئیسلامییه‌كان ئه‌گه‌ر له‌گه‌ڵ فره‌ژنییش نه‌بێت، وه‌كوو “خود”، به‌ڵام وه‌كوو ئافره‌تێك كه له حیزبێكی ئیسلامی كار ده‌كات و پەیڕه‌وی فه‌لسه‌فه‌ی حیزبه‌كه‌ی ده‌كات، بۆیه ده‌بینین ئه‌و ده‌ست هه‌ڵده‌بڕێت بۆ جێبه‌جێكردنی یاسای فره‌ژنی بۆ نموونه. ئه‌گه‌ر لێشی بپرسیت بڵێی ئایا تۆ له‌گه‌ڵ فره‌ژنیدایت؟ ده‌ڵێت “نه‌خێر”، ئه‌ی بۆچی ده‌نگت دا به‌و یاسایه؟ ده‌ڵێت چونكه هه‌م بنه‌مایه‌كی ئایینییه و هەم حیزبه‌كه‌م حیزبیكی ئیسلامییه.
ئەنجامەكان:
- بۆمان به‌دیاركه‌وت قۆناغه‌كانی پۆلێنی ڕه‌وتی فۆرمه‌كانی ڕۆڵی ژنان له كۆمه‌ڵگه‌ی كوردیدا گۆڕانی به‌سه‌ردا هاتووە، به خه‌باتی خوێنده‌واربوونی ئافره‌تان ده‌ست پێ ده‌كات و پاشان ده‌چێته ناو قۆناغی ڕێكخراوەیی به‌ده‌ر له حیزبیبوونی ئه‌م ڕێكخراوانه، دوایی به‌ره‌و دابه‌شبوون به‌سه‌ر حیزبه‌كان و پاشان به‌شداربوون له بونیادی ڕێكخراوه‌كانی كۆمه‌ڵگه‌ی مه‌ده‌نی و تا ئاستی به‌شداربوون له‌ناو پڕۆسه‌ی سیاسی و به‌ئۆپۆزسیۆنبوونی ژن له‌ناو كایه‌ی سیاسیدا، پاشان ئه‌م ڕه‌وته به گوێره‌ی گۆڕانكارییه‌كانی كۆمه‌ڵ و كاریگه‌ربوون به دونیای سه‌رمایه‌داری؛ ڕۆڵ و بوونی ژنان له بوارێكی تردا ده‌رده‌كه‌وێت. ئه‌وه‌ی ئاستی ڕۆڵبینینی پیشان ده‌دات، خه‌بات و تێكۆشانی ئه‌و ژنانه نییه له بواری خوێنده‌واربوونی ژنان و مه‌ده‌نیه‌ت و ڕێكخراوه‌ییدان، به‌ڵكوو ئه‌وه‌ی زیاتر بوونی ئه‌و ژنانه له كۆمه‌ڵگه‌دا نیشان ده‌دات، ڕێژه‌ی ئه‌و بینه‌رانه‌یانه (هەوادار) كه لە تۆڕه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كاندا هه‌یانه، به‌ده‌ر له‌و شته‌ی كه ئه‌وان پێشكه‌شی ده‌كه‌ن له چ ئاستێكدا بێت.وتاتا رۆڵی ژن له‌نێو دونیای سۆشیال میدیا دا.
- له هه‌رێمی كوردستاندا له كاری ڕێكخراوه‌كانی ژناندا ئاڕاسته‌ی پێچه‌وانه‌ی كاركردن هه‌یه، ئه‌مه‌ش خاڵێكی به‌ریه‌كه‌وتنه‌ی نێوانیانه، به‌تایبه‌تی له هه‌موواركردنه‌وه‌ی یاساكانی باری كه‌سێتی. ئاراسته‌یه‌كی چه‌پ له‌گه‌ڵ ئاراسته‌ی پارێزخوازه ئاینیه‌كان.
- بۆمان به دیاركه‌وت دانانی ژنان له بواره جیاجیاكاندا، له سه‌ر بنه‌مای خێڵه‌كییه و هه‌ر له‌و قۆناغه‌دایه، به‌تایبه‌تی دانانی ئه‌و ژنانه له پێگه ئیداری و سیاسییه‌كان. حیزبی كوردی تا ئێستا قۆناغی خێڵه‌كیی له به‌ڕێوه‌بردندا تێنه‌په‌ڕاندووە، بانگەشەی دیموكراسی ده‌كات، ئه‌مه‌ش پارادۆكسێكی گه‌ورەیه و له‌گه‌ڵ بنه‌ماكانی دیموكراسیدا یەك ناگرێتەوە.
- له‌ئه‌نجامدا بۆمان به‌دیاركه‌وت كه سیستمی كۆتا هه‌ر چه‌نده هه‌نگاوێكی باشه بۆ به‌شداریی ژنان له پڕۆسه‌ی سیاسی، به‌ڵام ئه‌وه به‌و واتایه نییه كه مافی ئافره‌تانیان داوه، چونكه ئه‌وان ماف و ئیمتیازیان داوه‌ته ژنێك نه‌ك كۆی ژنەکان.
5- بۆمان به‌دیار كه‌وت كه جه‌ماوه‌ربوونی رێكخراوه‌كانی ئافره‌تان به‌نده به جه‌ماوه‌ربوونی حزبه‌كه‌یانه‌وه.
سه‌رچاوه‌كان
[1] ئه‌حمه‌د،ئاوات،شاكار عه‌بدول، هاشم ئه‌مین، زه‌رده‌شت محەمه‌د، بزووتنه‌وه‌ی فێمێنیزم، له بڵاوكراوه‌كانی ئایدیا، چاپخانه‌ی كاوه. [1] ئامێدی،شیرین،ئافرەت و سەروەرییەکانی – یەکێتیی ئافرەتانی کوردستان، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر، بەرگی یەکەم، ساڵی 1998.[1] ئەحمەد،کەژاڵ،کتێبی ژن، ساڵی 1999، سلێمانی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم.
[1] ئه‌لحه‌ز‌ره‌می،د. سه‌وسه‌ن ساڵح، سیستمی كۆتای ئافره‌تان، وه‌رگێڕانی له عه‌ره‌بییه‌وه: سه‌كوان حه‌م ئه‌رگوشی، سایتی پێنووس، 7/3/2019. [1] چاودێریی مافەکانی ژنان لە کوردستان، ڕاپۆرتی ساڵی 2002، ڕێکخراوی ئاسوودە بۆ بەرەنگاربوونەوەی توندوتیژی لەسەر مێینە، 2004، وەزارەتی ڕۆشنبیریی حکومەتی هەرێمی کوردستان.[1] چالاکییەکانی یەکێتیی ژنانی کوردستان لە ساڵی (1999-2001)دا.
[1] حاجی،مەغدید,كورته‌یه‌ك له مێژووی خوێندن و خوێنده‌واربوونی ئافره‌تانی كورد، گۆڤاری ڕۆشنبیریی نوێ، گۆڤارێكی گشتییه، ژماره 125، وه‌رزی به‌هار-1990، [1] حكومه‌ت و پرسی یه‌كسانی؛ له باره‌ی ڕووبه‌ڕووبوونه‌وه‌ی گرفت و تاوانه كۆمه‌ڵایه‌تییه‌كانی دژ به ئافره‌تان و به‌رزكردنه‌وه‌ی پێگه‌ی ئافره‌ت له هه‌رێمی كوردستاندا (2001-2017)، ئاماده‌كردنی: ئاری ڕه‌فیق، د. عەبدولڕەزاق محه‌مه‌د، هودا سابیر زه‌نگه‌نه، چاپخانه‌ی شەهاب، هه‌ولێر، 2018. [1] ساڵح,کازیوە ، فێمینیناسیی چڤاکی کوردی، بڵاوکراوەی ئاراس، ژمارە 280، ساڵی یەکەم، هەولێر، 2005.* عەلی، بەهار، فرەبوون لەسەر بناغەی تایبەتمەندیی ئەرکەکانەوە، گۆڤاری دەنگێک، ژمارە 4، ساڵی .1997
[1] عوسمان،توانا https://www.facebook.com/TwanaOsmanM.[1] عەبدوڵا،کۆسار محەمەد، فرەیی ڕێکخراوەکانی ژنان و قەیرانی بێبزووتنەوەی ژنان؛ خۆناسین، میکانیزم، ڕووبەڕووبوونەوە، گۆڤاری دەنگێک، گۆڤارێکی ڕۆشنبیریی وەرزییە، ژمارە 4ی ساڵی دووەم، تەممووزی 1997.
[1] قه‌ره‌داغی،مەهاباد ، ئافره‌تیزم؛ توێژینه‌وه‌یه‌كی مێژوویی له باشووری كوردستان له‌نێوان ساڵانی (1918-2018)، چاپخانه‌ی شەهاب، هه‌ولێر، 2018.1 قادر، سەرۆ،ئافرەت؛ کێشەیەک بە درێژایی مێژوو، 2002، چاپخانەی وەزارەتی پەروەردە، هەولێر.
[1] قەرەداغی،مەهاباد،شەرەفنامە، لێکۆڵینەوە، چاپی دووەم، سلێمانی، دەزگای چاپ و پەخشی سەردەم، ساڵی 2004..[1] مەحموود، هادی،بەشداریکردنی ئافرەتان و دەربڕینی داهێنانی ئافرەتان، گۆڤارێکی وەرزییە، ژمارە 1، ئازاری 1996،.
[1] یەحیا،شەونم،زینە عەبدولڕەحمان، 75،6%ی ئافرەتان ئاگاداری ئەو کارانە نین کە لیژنەی داکۆکیکردن لە مافەکانی ئافرەتان لە پەرلەمانی کوردستان دەیکەن، ڕۆژنامەی هەولێر، ژمارە 396ی 27/10/2008،
[1] یوسف،هابیل مێینەی کورد لە بەرنامەی حیزبی کوردیدا، گۆڤاری دەنگێک، گۆڤارێکی وەرزییە، ژمارە 4، ساڵی دووەم، تەممووزی 1997.سه‌رچاوه فه‌ره‌نسیه‌كان
-Talbot, Damien, Dans Géographie, économie, société 2010/2 (Vol. 12), pages 125 à 144
-Yves Mas, Jean, Dans Idées économiques et sociales 2013/1 (N° 171), pages 72 à 77
سه‌رچاوه عه‌ره‌بیه‌كان
1 الحنفي محمد،الحوار المتمدن-حقوق المراة ومساواتها الكاملة في كافة المجالات، المحور: العدد: 991 – 2004 / 10 / 19 – 11:21
سه‌رچاوه ئه‌لیكترۆنییه‌كان
* https://www.sharpress.net/op-detail.aspx?jimare=159760 .
[1] *https://anfsorani.com/%DA%98%D9%86%D8%A7%D9%86/kkhrawkany-mafy-zhnan-raq-nytwanyw-b-yasa-mafy-zhnan-dabyn-21602چاوپێكه‌وتنه‌كان
* چاوپێكه‌وتن له‌گه‌ڵ 100 ئافره‌ت، وه‌كوو كێڵگه‌ی توێژینه‌وه‌كه‌مان له شاره‌كانی هه‌ولێر، سلێمانی و دهۆك، پێكهاته‌ی ڕه‌گه‌زی له 100% ئافره‌ت، پێكهاته‌ی ته‌مه‌ن له 18-67 ساڵ، به‌رزترین ڕێژه‌ش له‌نێوان 18 بۆ 27 ساڵیدا بوو كه 30%ی ده‌بوون، ئاستی خوێنده‌وارییان جیاواز بوو (نه‌خوێنده‌وار و سه‌ره‌تایی، ناوه‌ندی و ئامادەیی و په‌یمانگە و زانكۆ)، شوێنی نیشته‌جێبوونیان؛ شار به‌رزترین ڕێژه بوو كه 49%ی پێك ده‌هێنا. ئاستی داهاتیان به‌رزترین ڕێژه‌ی مامناوه‌ندی بوو كه 41%ی پێك ده‌هێنا. سه‌باره‌ت به ئه‌ندامبوونیان له ڕێكخراوه‌كانی ئافره‌تان، نائه‌ندام به‌رزترین ڕێژه كه 52.5%ی بوو. له ساڵی 2022.
د.شه‌ونم یه‌حیا – دكتۆراه له فه‌لسه‌فه‌ی كۆمه‌ڵناسی _ زانكۆی سۆربۆن پاریسی یه‌ك
